• Նորություններ
• Հղումներ
• Գործընկերները
• Կայքի Քարտեզ

 ԽԱՉ, սուրբ խաչ, քրիստոնեության խորհրդանշան, պաշտամունքի և երկրպագության առարկա: Հին աշխարհում, հատկապես Հռոմեական կայսրության ժամանակաշրջանում, Խաչը անարգ մահվան, անեծքի, նախատինքի և չարչարանքի գործիք էր: Եղել է ուղիղ (իրար ագուցված ուղղաձիգ և հորիզոնական փայտերից) և լատիներեն X տառի ձևով: Հռոմեական կայսրությունում Խաչի մահվան են դատապարտել ամենածանր հանցագործներին ու ավազակներին:

Խաչելով սպանելը, իբրև ծայրագույն պատիժ, Հռոմեական կայսրությունում կատարվել է մինչև Կոստանդին I Մեծի ժամանակները, երբ նա 313-ին Միլանի էդիկտով (հռչակագրով) քրիստոնեությունը կայսրության տարածքում հռչակել է ազատ կրոն և ի հարգանք Քրիստոսի Խաչի, պատժի այդ ձևն արգելվել է: Հիսուս Քրիստոսի խաչելությունից հետո Խաչը քրիստոնյաների համար վերածվել է փրկության, հաղթանակի և հավիտենական կյանքի նշանակի` խորհրդանշելով Գողգոթայի Խաչի վրա Հիսուսի տարած հաղթությունը սատանայի և մեղքի նկատմամբ` հանուն մարդկության փրկության:

Քրիստոնեության (այդ թվում` հայ) աստվածաբանության մեջ մեծ տեղ է հատկացվել Խաչի խորհրդաբանությանը և մեկնությանը: Խաչի աստվածաբանական ընկալումն ու գեղարվեստական գնահատումը սնվել է Պողոս առաքյալի մեկնություններից («Սակայն քա'վ լիցի, որ ես պարծենամ այլ բանով, քան միայն մեր Տեր Հիսուս Քրիստոսի խաչով, որով աշխարհը խաչված է ինձ համար, ես էլ` աշխարհի համար», Գաղատ. 6.14, «Քանի որ ես օրենքի տակ մեռա օրենքի համար, որպեսզի ապրեմ Աստծու համար»,  Գաղատ. 2.19, «... որովհետև կորստյան մատնվածների համար խաչի քարոզությունը հիմարություն է, իսկ մեզ` փրկվածներիս համար` Աստծու զորություն», Ա Կորնթ. 1.18): Հավատացյալն իր փրկությունը միայն Խաչով կարող է ստանալ, ինչպես բացատրում է Պողոս առաքյալը. «... ու իր խաչով հաշտեցնի երկուսին մեկ մարմնի մեջ Աստծու հետ. քանզի թշնամությունն սպանեց իր խաչով» (Եփես. 2.16), կամ «և նրանո'վ հաշտեցնել ամեն ինչ իր հետ` խաղաղություն անելով խաչի վրա թափած իր արյամբ և' երկրի վրա, և' երկնքում եղածների համար» (Կողոս. 1.20): Խաչի պողոսյան աստվածաբանությունը հիմք է դարձել եկեղեցու հայրերի արժեքաբանական դիտարկումների համար: Խաչը համարվել է Քրիստոսի տնօրինական սխրանքի փառապսակը, «պարծանք պարծանցը»,  նշանակ «հասարակաց ազատութեան և հեզութեան Տեառն մերոյ» ևն: Խաչի աստվածաբանությունից են ծնվել նաև Տերունական նշանին տրված գեղարվեստական որակումները. «քրիստոնէից լոյս»,  «կուրաց առաջնորդ», «մոլորելոց դարձուցիչ», «մանկանց դաստիարակ»,  «նաւավարաց նաւապետ», «եկեղեցւո հիմ» ևն: Բացի ընդհանուր բարոյաբան. գնահատումներից միջնադարի աստվածաբան. գրականությունում Խաչը զուգորդվել է հին կտակարանային կարևոր իրականությունների հետ: Համաձայն մեկնողական աստվածաբանության, Խաչը նկատվել է կենաց ծառի, գիտության ծառի, Մովսես նախամարգարեի գավազանի, Զաքարիա մարգարեի տեսած աշտանակի, Նոյի տապանի, Հակոբ նահապետի սանդուղքի, Սաբեկա ծառի և այլնի խորհրդապատկերը: Մեկնվել և աստվածաբանական հատուկ իմաստներ են տրվել քառաթևի չորս թևերին: Ըստ այդմ, Խաչի վերին մասը ցույց է տալիս երկնային արքայությունը, ստորինը՝ դժոխքի ավերումը, աջը` շնորհների բաշխումը, իսկ ձախը` մեղքերի թողությունը: Համաձայն Գրիգոր Տաթևացու մեկնության` «Քառաթև խաչը խորհրդանշում է նաև չորս առաքինությունները, որոնց վրա պետք է տարածենք մեր ներքին մարդուն. վերին մասը նշանակն է սիրո, ստորինը` խոնարհության, աջը` հնազանդության, իսկ ձախը` համբերության» (Գրիգոր Տաթեվացի, «Քարոզ Սուրբ Խաչի մասին»,  1995, էջ 6–7):

Խաչը միշտ առկա է եկեղեցու ծիսական կյանքում, ոչ մի ծես առանց Խաչի չի կատարվում, այն եկեղեցական սպասքի ամենագործածական տարրերից է, հոգևորականի զգեստի կարևոր բաղկացուցիչ (տես Զգեստ եկեղեցական), նվիրական նշան և հատուկ առարկա: Խաչով են նվիրագործվում եկեղեցու սպասքն ու զգեստները: Ըստ կիրառության լինում են` մկրտության, խորանի կամ սեղանի (ի հիշատակ Հիսուսի խաչելության), ձեռաց Խաչ ևն: Խաչի նշանը կանգնեցվում է եկեղեցու գմբեթի կամ կաթողիկեի գլխին, զանգակատան գագաթին, եկեղեցու ճակատին: Ըստ Մաշտոց ծիսամատյանի, եկեղեցու օծվելիք տեղերում մեկական քարե Խաչ է դրվում, և դրա վրա կատարվում օծումը:

Տարբեր եկեղեցիներում Խաչերն ունեն այդ եկեղեցիներին հատուկ ավանդական ձևեր և անվանվում են հունական Խաչ, լատինական Խաչ, հայկական Խաչ: Հունական Խաչի չորս թևերը հավասար են, իսկ լատիական Խաչի երեք թևերն են հավասար, ներքևի թևը մյուսներից կրկնակի երկար է: Հայկական Խաչի չորս թևերը հավասար են, բայց թևերի կազմած չորս անկյուններից ելնում են ճառագայթներ՝  կազմելով ճառագայթներով Խաչ: Այդ բոլորը միասին սռնակի շուրջը սփռվող անվի կամ արեգակնակերպ ճառագայթների նմանություն է տալիս, ինչի համար էլ սռնակաձև անունն է ստացել: Սռնակաձևը եղել է (սռնակաձև Խաչ, սռնակաձև քառաթև ևն) Հայ եկեղեցու ընդունած Խաչի պաշտոնական անունը:

Հայոց մեջ, ի տարբերություն այլ քրիստոնյա ժողովուրդների, առավել տարածված է Խաչի պաշտամունքը՝ խաչապաշտությունը: Պատկերների պաշտամունքը Հայ եկեղեցում հիմնականում հանգել է Խաչին և Քրիստոսին. «Յոյն և վիրք պատկերագրութիւն առաւել պատուեն, և հայք՝ զխաչ» (Մխիթար Գոշ, «Թուղթ...», «Արարատ», 1900, նոյեմբ., էջ 562): VII–VIII դդ-ից սկսած սրբապատկերների պաշտամունքի հայկականացված ձևը դարձել է խաչապաշտությունը, ինչի սկիզբը դրել է Հովհաննես Գ Օձնեցին (տես Պատկերամարտություն և Պատկերապաշտություն հոդվածներում): Հայոց մեջ հաստատվել է նաև Խաչի օրհնությունն ու օծությունը,որը հատուկ է միայն Հայ եկեղեցուն: 726-ի Մանազկերտի եկեղեցական ժողովում Հովհաննես Գ Օձնեցին հաստատել է Խաչի օրհնության և օծության կանոնը: Համաձայն դրա, եթե Խաչը չի օրհնվել և օծվել ս. Մյուռոնով, ապա չի կարելի պատվել և դրանով երկրպագություն մատուցել, քանի որ զուրկ է աստվածային զորությունից և «արտաքոյ ավանդութեան առաքելական եկեղեցւոյ»: Մաշտոց Ա Եղիվարդեցին կանոնակարգել է Խաչի օրհնությունն ու օծությունը: Ըստ ծիսական կարգի, եկեղեցական պաշտամունքի մեջ գործածվող Խաչը պետք է օրհնվի և օծվի հինգ տեղից՝ կենտրոնն ու չորս թևերը՝ Ակնը, Թագը, Բունը, Աջն ու Ձախը: Հայոց մեջ Խաչի՝ որպես կենաց ծառի, պաշտամունքն արտահայտվել է նաև խաչքարային արվեստում (տես Խաչքար):

Խաչին ձոնվել են տաղեր, շարականներ, ներբողներ, որոնցից նշանավոր են Սահակ Գ Ձորոփորեցու՝ Խաչին նվիրված շարականները: Հայ եկեղեցին ունի Խաչին նվիրված տոներ (տես Խաչի տոներ), որոնցից Խաչվերացը հինգ Տաղավար տոներից է: Հայոց մեջ տարածված են նաև Ս. Խաչ անունով սրբատեղիներ, ուխտատեղիներ, մատուռներ, վանքեր ու եկեղեցիներ:

                                                                        Քյոսեյան Հ., Ղազարյան Ա.  

Աղբյուրը՝  «Քրիստոնյա Հայաստան» հանրագիտարան, գլխ. խմբ. Հովհ. Այվազյան, Հայկական հանրագիտարան հրատ., Երևան, 2002, էջ 422-423:

Տես նաև՝

 Գրիգոր Տաթեվացի, Գիրք հարցմանց,ԿՊ, 1729: 

Սահակյան Ա., Միջնադարյան պատկերապաշտության հայկական տարբերակը, ՊԲՀ, 1987,դ 2: 

Օրմանյան Մ., Ծիսական բառարան, Ե., 1992:

Քյոսեյան Հ., Դրվագներ հայ միջնադարյան արվեստի աստվածաբանության, Ս. Էջմիածին, 1995, էջ 244–249: