• Նորություններ
• Հղումներ
• Գործընկերները
• Կայքի Քարտեզ

ԵՐՈՒՍԱՂԵՄ. (Hierosolyma, սեպագրերում` Ursalimmu, գաղափարագրերում` Schalam, եբրայերեն՝ Jeruschalajim – խաղաղության բնակավայր), Ավետյաց երկրի (Քանանի երկիր) նշանավոր քաղաքը, սուրբ քաղաք հրեաների, քրիստոնյաների ու մահմեդականների համար: Գտնվում է Մեռյալ ծովից արևմտյան, կիսաանապատային սարահարթի վրա, շրջապատված է լեռներով: Իր հնությամբ հասնում է մինչև «հավատքի հոր»` Աբրահամի ժամանակները (ՔԱ  3000, ըստ այլոց` 2000) և ենթադրվում է, որ նույն Սալեմ կամ Սաղեմ, նաև Շաղեմ կոչված քաղաքն է, որի թագավորը և քահանայապետը` Մելքիսեդեկը (անունը թարգմանվում է` արդարության թագավոր, թագավոր խաղաղության), հաց ու գինի է հյուրասիրել և օրհնել պատերազմից հաղթությամբ վերադարձած Աբրահամին, որը դեռևս Աբրամ էր. վերջինս Մելքիսեդեկին տասանորդ տվեց իր ունեցած ամեն ինչից: Երուսաղեմի սուրբ կամ խաղաղության քաղաք անվանվելը կապված է Հիսուս Քրիստոսի ստվերակերպ նախօրինակը եղող խաղաղության թագավորի` Մելքիսեդեկի «Դու հավիտյան քահանա ես, ըստ Մելքիսեդեկի կարգի» (Եբրայեցիներ 7.17), նաև` Հիսուս Քրիստոսի երուսաղեմյան գործունեության, ապա` Փրկչի Երկրորդ գալուստի հետ, երբ երկնքից իջնելու է Նոր (երկնային) Երուսաղեմ: Նոր կամ Վերին Երուսաղեմ Քրիստոսի Եկեղեցին է և Աստծո քաղաքը. հավատացյալները` երկնային Երուսաղեմ մուտք ունեցող երկնաքաղաքացիներն են (Հայտնություն 21.1–4, Գաղթականներ 4.26, Եբրայեցիներ 12.22): Ըստ Հին կտակարանի` Դավիթ թագավորը գրավում է Սիոն լեռը (որ մտնում է Երուսաղեմի տարածքի մեջ) և նրա վրա գտնվող հեբուսացիների ամրոցը (Բ Թագավորներ 5.6–7), ինչի համար էլ Երուսաղեմ կոչվել է նաև Դավթի քաղաք, երբեմն անվանվել է նաև Սիոն: Դավթի օրոք Երուսաղեմը դարձել է հրեական թագավորության կենտրոն. այստեղ Դավթի որդին` Սողոմոն Իմաստունը, ՔԱ 10-րդ դարի կեսին կառուցել է Երուսաղեմի նշանավոր Տաճարը (Սողոմոնի տաճարը), որտեղ դրվել է Ուխտի տապանակը (Գ Թագավորներ 8.6): Երուսաղեմն այնուհետև Սողոմոնի տաճարի շնորհիվ դարձել է սրբավայր: Այն ավերել են բաբելոնացիները ՔԱ 587-ին` հրեաների բաբելոնյան գերության ժամանակ: Գերությունից հետո կրկին կառուցված, ավելի ուշ` վերակառուցված Տաճարն այլևս չի ունեցել Ուխտի տապանակը և նախկին փառքը:

Սաղմոսներում և մարգարեություններում Երուսաղեմ բազմիցս հիշատակվում է իբրև Աստծո բարեհաճությանը սպասող քաղաք (Սաղմոս 50.20), Տիրոջ տուն (Սաղմոս 121.1–2), աթոռակալ քաղաք «Այնտեղ են դրված դատաստանի աթոռները` աթոռներ դրված Դավթի տան մեջ» (Սաղմ. 121.5), Տիրոջ ժողովրդի խորհրդանշան «Ինչպես որ նա շրջապատված է լեռներով, այնպես Տերն իր ժողովրդի շուրջն է` այսուհետև մինչև հավիտյան» (Սաղմոս 124.2), Տիրոջ հաճությունն ունեցող (Սաղմոս 127.5), Տիրոջը օրհնելու սրբավայր (Սաղմոս 133), Տիրոջ բնակավայր (Սաղմոս 134.21), ամենապաշտելի (Սաղմոս 136.5–6), քաղաք, որ կառուցվում է Աստծո ձեռքով (Սաղմոս 146.2), Աստծուն օրհներգող և օրհնվող քաղաք (Սաղմոս 147.12–13), Բարձրյալի պատվիրանները լքող, ուստի և պատժվող, ապա վերականգնվող և իր փառքի ու աստվածապաշտության մեջ հաստատվող քաղաք (Եսայի 3, 4, 27.13, 31.5 ևայլն): Մարգարեություններում մշտապես հայտնվում է նույն տեսիլը` Երուսաղեմի կործանումը` Տիրոջ ուխտի նկատմամբ անհավատարիմ լինելու պատճառով, Երուսաղեմի զավակների սփռվելը հեռավոր երկրներ (ողբացյալ Երուսաղեմ) և ապա, Աստծո բարեհաճությամբ` վերադարձ դեպի Իսրայել, դեպի նոր կամ փառավորյալ Երուսաղեմ, երբ նա անվանվելու է մխիթարված ու երանելի: Երեմիա մարգարեն ասում է. «Այն օրերին ու այն ժամանակ Երուսաղեմը Տիրոջ աթոռ են կոչելու...» (Երեմիա 3.17): Զաքարիա մարգարեն «միայն Տիրոջը հայտնի» օրվա մասին մարգարեանում է. «Այն օրը կենդանի ջուր է բխելու Երուսաղեմում...» (Զաքարիա 14.8): Երուսաղեմի մասին տես նաև Եսայի 51.9, Երեմիա 4.14, 9.11, 51.50, Ողբ Երեմիա 1.7, Դանիել 9.25, Հովել 3.1, 3.18, Զաքարիա 1.17, 2.2, 8.22 ևայլն:

Երուսաղեմի հետ են կապված Հիսուս Քրիստոսի կյանքի, վարդապետության, չարչարանքների, մահվան, հարության և համբարձման իրողությունները: Իր խաչելությունից առաջ Հիսուսը մարգարեանում է Երուսաղեմի և Տաճարի կործանումը. Հիսուս տաճարից դուրս ելած` գնում էր. և աշակերտները մոտեցան` նրան ցույց տալու տաճարի շինությունները: Եվ նա պատասխանեց ու նրանց ասաց. «Տեսնում եք այդ ամենը. ճշմարիտ եմ ասում ձեզ, այդտեղ չպիտի մնա քար քարի վրա, որ չքանդվի» (Մատթէոս 24.1–2): Վերջին այս մարգարեությունը կատարվում է ՔԵ մոտ 70-ին, երբ Տաճարը հիմնահատակ ավերվում է հռոմեական զորքերի կողմից. հետագայում նրա տեղում բարձրանում են երկու մզկիթ: Երուսաղեմի հետ են կապված նաև առաքյալների գործունեության կարևոր դրվագներից շատերը: Երուսաղեմի Վերնատանն են առաքյալները հաստատել առաջին եկեղեցին, որը կոչվել է Աշխարհամատուռ, մոտ 50–51-ին գումարել առաքելական հայտնի ժողովը, որտեղ քննարկվել են քրիստոնյաներին հուզող մի շարք հարցեր` մովսիսական օրենքները պահելու, թլփատության, կուռքերին զոհ արվածի ևնի վերաբերյալ:

Հրեական թագավորության անկումից հետո Երուսաղեմին տիրել են Ալեքսանդր Մակեդոնացին, Սելևկյանները, Հին Հռոմը, Բյուզանդիան, Արաբական խալիֆայությունը, խաչակիրները, Այուբյանների և մամլուքների պետությունները, օսմանյան կայսրությունը: 1917-ին Երուսաղեմի գրավել են անգլիական զորքերը, 1920–47-ին այն դարձել է Պաղեստինի անգլիական մանդատային տարածքի վարչական կենտրոն: ՄԱԿ-ի Գլխավոր հանձնախումբի 1947-ի նոյեմբեր 29-ի որոշմամբ, Պաղեստինի անգլիական մանդատը վերացնելուց հետո, Երուսաղեմը դառնալու էր միջազգային հատուկ ռեժիմով ինքնուրույն վարչական միավոր: 1948–49-ի արաբա-իսրայելական պատերազմից հետո Երուսաղեմի արևելյան մասն անցել է Հորդանանին, արևմտյանը` 1948-ի մայիսին ստեղծված Իսրայելին: Երուսաղեմի կարգավիճակը իսրայելա-պաղեստինյան հակամարտության կարևորագույն հարցերից է:

Հայերի այցելությունները Երուսաղեմի հիշատակվում են դեռևս քրիստոնեության արշալույսին, իսկ 4-րդ դարի արդեն նրանք հիմնել են եկեղեցիներ ու վանքեր: Երուսաղեմի առաջին ուխտավորներից են եղել նաև հայերը` իրենց կարևոր նպաստը բերելով Սուրբ երկրում քրիստոնեական առաջին շինությունների կառուցմանը: 4–5-րդ դարերի Երուսաղեմում կառուցված հայկական եկեղեցիներն ու վանքերը թվարկել և նկարագրել են Մովսես Կաղանկատվացին և 7-րդ դարի հեղինակ Անաստաս Վարդապետը: Վերջինս 70 վանք, եկեղեցի և մատուռ է հիշատակում Երուսաղեմում` ասելով, թե դա կատարում է Համազասպ Պահլավունի Կամսարական իշխանի խնդրանքով, որը ցանկացել է ունենալ հայ իշխանների հովանավորությամբ և հայ ուխտավորների նվիրատվություններով պահվող հայկական վանքերի ցուցակը: Ավելի ուշ Սիոն լեռան վրա, Գլխադիր կոչվող մատուռ-գերեզմանի տեղում, որտեղ թաղվել է Հակոբոս Զեբեդյան առաքյալի գլուխը, հայերը կառուցել են Սուրբ Հակոբյանց վանքը: 7-րդ դարում հիմնադրվել է Երուսաղեմի հայոց պատրիարքությունը, որի տարածքը (Հայկական թաղամաս) ընդգրկում է հին Երուսաղեմի չորս թաղամասերից (Քրիստոնեական, Մահմեդական, Հրեական և Հայկական) մեկը: Երուսաղեմի համաքրիստոնեական գլխավոր սրբատեղիների` Սուրբ Հարություն տաճարի, Բեթղեհեմի Սուրբ Ծննդյան տաճարի, Գեթսեմանիի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու, Ձիթենյաց լեռան Համբարձման մատուռի և այլ սրբավայրերի երեք ավագ պահապաններն են Հայ, Հույն և Լատին եկեղեցիները` հավասար իրավունքներով: Երուսաղեմի Սուրբ Հարություն տաճարը (գտնվում է քրիստոնեական թաղամասում) 4-րդ դարի կառուցել է բյուզանդական կայսր Կոստանդիանոս Մեծը` Քրիստոսի գերեզմանի, Գողգոթայի խաչելության տեղի, Խաչգյուտ քարայրի (այդպես է անվանվում, քանի որ Կոստանդիանոս Մեծ կայսրի մայրը` Հեղինեն, ըստ ավանդության, այդտեղ է գտել Քրիստոսի Խաչափայտը) և մի շարք այլ սրբավայրերի վրա: Սուրբ Հարություն տաճարի կենտրոնական սրբավայրը Քրիստոսի Սուրբ Գերեզմանն է, որի վրա կառուցված է 12 սյուներով և Մերձավոր Արևելքի ամենամեծ գմբեթով տաճարը: Վերջինիս ընդարձակ գավիթը, ներքին մուտքը, մուտքի` Քրիստոսի պատանավայրը և շրջափակը, Քրիստոսի Սուրբ Գերեզմանը համատեղ տնօրինում են Հայ, Հույն և Կաթոլիկ եկեղեցիները: Այդ սրբավայրերի եկեղեցական սպասքն ու առարկաները հավասար չափով բաժանված են երեք ավագ պահապանների միջև: Հայ եկեղեցու իրավասությունների շրջանակում մասնավոր իրավունքներ ունեն նաև ղպտիները և ասորիները: Ամեն գիշեր, ժամը 12-ից մինչև առավոտյան 7-ը, նախ` հույները, ապա` հայերը, հետո կաթողիկեները սուրբ Պատարագ են մատուցում Քրիստոսի Սուրբ Գերեզմանի վրա: Սուրբ Հարություն տաճարում հայերը շաբաթը երեք օր` ուրբաթ, շաբաթ և կիրակի, երեկոյան մասնավոր թափոր կազմելով, այցելում են այն սուրբ սեղաններին, որոնք նվիրված են Քրիստոսի չարչարանքներին և տնօրինական այլ հիշատակների: Տաճարի` հայերի, հույների և կաթողիկեների համար ընդհանուր սրբատեղիներից բացի, միայն հայերին են պատկանում նաև Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ, Գողգոթայի Վերնատան եկեղեցիները, Երաշխավոր Սուրբ Աստվածածին մատուռը, Յուղաբերից Սուրբ Սեղանը, Աստվածածնի ուշաթափման սրբավայրը, Հովսեփ Արիմաթացու և Նիկոդեմոսի գերեզմանները և մատուռը, Քրիստոսի հանդերձների բաժանման մատուռը, Սուրբ Հովհաննես Ավետարանչի մատուռը եկեղեցու գավթում:

Բեթղեհեմի (եբրայերեն Բեթ-լեհեմ` տուն հացի, արաբերեն` Բեթլահում) Սուրբ Ծննդյան տաճարը նույնպես կառուցել է Կոստանդիանոս Մեծը. հետագայում այն ենթարկվել է փոփոխությունների և դարձել բազիլիկ սյունազարդ մեծ եկեղեցի:

Բացի ընդհանուր սրբատեղիներից միայն հայերին է պատկանում եկեղեցու հյուսիսային թևը, ինչպես նաև պատարագամատույց երկու սեղան: Հիսուսի ծննդյան վայրում գտնվում է Պատարագի մի սեղան, որը պատկանում է հայերին ու հույներին. նրանք դրա վրա ամեն օր հաջորդաբար Պատարագ են մատուցում: Բեթղեհեմի Սուրբ Ծննդյան տաճարի սյունազարդ մեծ գավթի գեղաքանդակ փայտե դուռը պատրաստ ել են հայ վարպետները 1227-ին` Կիլիկյան Հայաստանի Հեթում Ա թագավորի ժամանակ: Ըստ ավանդության` տաճարի սյուներից մեկի վրա Գրիգոր Ա Լուսավորիչը խաչ է նկարել, ինչի համար այն կոչվում է Լուսավորչի խաչ: Սուրբ Ծննդյան տաճարին կից գտնվում են Բեթղեհեմի հայկական Սուրբ Ծննդյան վանքը և Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին: Գեթսեմանիի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին գրեթե ամբողջությամբ թաղված է հողի մեջ և Երուսաղեմի ամենաինքնատիպ շինություններից է: Եկեղեցու վերին մասը քանդվել է, սյուների խարիսխները ծածկված են 2–3 մ հաստությամբ հողի շերտով, այդ պատճառով ներս են մտնում իջնելով 45 լայնանիստ աստիճաններով: Եկեղեցու կենտրոնից դեպի արևլքն է գտնվում Սուրբ Կույսի գերեզմանը` առնված առանձին, փոքր մատուռի մեջ, որտեղ ամեն առավոտ հաջորդաբար սուրբ Պատարագ են մատուցում հույներն ու հայերը: Շաբաթվա ընթացքում երկու անգամ պատարագում են նաև ղպտիները և ասորիները: Ձիթենյաց լեռան Համբարձման մատուռում, որի գավթում իրենց քարակերտ սեղաններն ունեն հայերը, հույները, ղպտիներն ու ասորիները, Համբարձման տոնին Պատարագ են մատուցում: Համբարձման սրբատեղիին կից հողերի և շենքերի մի կարևոր մասը Երուսաղեմի հայոց պատրիարքության սեփականությունն է:

Երուսաղեմի հայկական նշանավոր վանքերից են, բացի Սուրբ Հակոբյանց վանքից, նաև Սուրբ Հրեշտակապետացը, Սուրբ Փրկիչը, Սուրբ Պետրոսը ևայլն:

Աղբյուր՝

«Քրիստոնյա Հայաստան» հանրագիտարան, գլխավոր խմբագիր՝ Հովհաննես Այվազյան, Երևան, 2002: