• Նորություններ
• Հղումներ
• Գործընկերները
• Կայքի Քարտեզ

Երուսաղեմի հայոց պատրիարքություն. Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու նվիրապետական աթոռներից: Հիմնադրվել է 7-րդ դարուն: Աթոռանիստը՝ Երուսաղեմի Սուրբ Հակոբյանց վանք: Պատրիարքարանի տարածքը (Հայկական թաղամաս) զբաղեցնում է հին Երուսաղեմի չորս թաղամասերից մեկը (1/6 մասը՝ 150 հազար մեթր քարակուսի): Երուսաղեմում հայերը (հիմնականում հոգևորականներ) բնակություն են հաստատել քրիստոնեության տարածման առաջին դարերից: Արդեն 4-րդ դարին Երուսաղեմում կային հայկական վանքեր ու եկեղեցիներ: Սիոն լեռան վրա հիմնվել է Սուրբ Հակոբյանց վանքի միաբանությունը: Երուսաղեմի եկեղեցու առաջին հայրապետը եղել է Հակոբոս Տյառնեղբայրը: Կոստանդնուպոլսի Բ տիեզերական ժողովի (381) որոշմամբ Երուսաղեմի եպիսկոպոսությունը դարձել է պատրիարքություն: Համաձայն Ընդհանրական եկեղեցու նվիրապետական կարգի, հայկական վանքերն իրենց առաջնորդներով, վանականներով մինչև 6-րդ դանրին կեսը գտնվել են Երուսաղեմի պատրիարքի իշխանության ներքո: Երբ Երուսաղեմի պատրիարքությունը բյուզանդական կայսրության ճնշման տակ 6-րդ դարի կեսին վերջնականապես ընդունել է քաղկեդոնական դավանանք, Երուսաղեմի Հայ եկեղեցին առանձնացել է, և 7-րդ դարին ձևավորվել է Երուսաղեմի հայոց պատրիարքություն: Երուսաղեմի հայոց պատրիարքի նվիրապետական աստիճանն արքեպիսկոպոսությունն է, իսկ պատրիարք կոչումը վարչական անվանում է, որը քաղաքական իշխանությունները տվել են Երուսաղեմի հայոց արքեպիսկոպոսներին՝ նրանց ինքնավարությունն ու անկախությունն այլ եկեղեցական աթոռից հաստատելու և Երուսաղեմի հայ վանքերի ու եկեղեցիների գործերը տնօրինելու համար: Այդ պատճառով էլ Երուսաղեմի հայոց պատրիարքները հաճախ կոչվել են Երուսաղեմի արքեպիսկոպոսներ: Բյուզանդական տիրապետության շրջանում, մինչև արաբների կողմից Երուսաղեմի գրավումը (636), Երուսաղեմի Հայ եկեղեցին հալածվել է քաղկեդոնականներից: 7-րդ դարին արաբները Երուսաղեմի հայոց միաբանությանը տվել են հունաց ուղղափառ պատրիարքին հավասար իրավունքներ: Երուսաղեմի հայոց հոգևոր առաջնորդ, առաջին պատրիարք Աբրահամը (638–669) մեկնել է Մուհամմեդ մարգարեի մոտ և նրանից ստացել մի հաստատագիր, որով Երուսաղեմի հայոց պատրիարքություն անջատվել է հունականից, հայոց սեփականություն են ճանաչվել Երուսաղեմի Սուրբ Հակոբյանց վանքն իր կալվածներով, Բեթղեհեմի Սուրբ Ծննդյան տաճարը, Սուրբ Հարություն տաճարի մի կարևոր մասը, ինչպես նաև Ձիթենյաց լեռան ստորոտին գտնվող Սուրբ Մարիամ Աստվածածին եկեղեցին, Գողգոթայի բարձունքը և այլն: Եթովպացիները, ղպտիները և ասորիները ենթարկվել են Երուսաղեմի հայոց պատրիարքության իրավասությանը: Հայերին նաև տրվել է զանգ հնչեցնելու իրավունք: Պատրիարքը խոստացել է վճարել սահմանված տուրք և ենթարկվել միայն մահմեդական իշխողներին: Այդ հաստատագիրը նորոգվել է հետագա ժամանակներում: Իրար հաջորդած բոլոր իշխանությունները (արաբների, խաչակիրների, մամլուքյան, օսմանյան, բրիտանյան, հորդանանյան, իսրայելական) վերահաստատել են հույների և լատինների հետ հայերի հավասարազոր իրավունքները Երուսաղեմի և ամբողջ Սուրբ երկրի քրիստոնեական սրբատեղիների նկատմամբ: Մինչև 11-րդ դարի վերջը տևած արաբական տիրապետության առաջին շրջանում արաբները բարյացակամ են վերաբերվել տեղի քրիստոնյաների, հատկապես Երուսաղեմի հայոց պատրիարքության հանդեպ՝ ի հակակշիռ Բյուզանդիայի: Այդ շրջանում Հայոց պատրիարքության դիրքը, իբրև բոլոր Արևելյան ուղղափառ եկեղեցիների (ասորական, ղպտական, եթովպական) ներկայացուցչի, հավասարվել է հունական պատրիարքությանը: Հաջորդ դարերում, չնայած հրովարտակներով ապահովված առանձնաշնորհումներին, հայկական վանքերն ու եկեղեցիները հետզհետե ենթարկվել են ծանր հարկումների, թալանի և ավերածությունների: Երուսաղեմի հայոց պատրիարքության վիճակը հատկապես ծանրացել է Եգիպտոսի Ֆաթիմյան արաբական դինաստիայի տիրապետության շրջանում: 969-ին գրավելով Երուսաղեմը՝ ֆաթիմյանները մեկ դարից ավելի շարունակ կռիվներ են մղել սելջուկների դեմ, և քաղաքը մի քանի անգամ ձեռքից ձեռք է անցել, մինչև 1099-ին այն գրավել են խաչակիրները: Կիլիկիայի Հայկական իշխանության և թագավորության շրջանում (11–14-րդ դար), հայոց իշխանների և թագավորների քաղաքական պաշտպանության և նվիրատվությունների շնորհիվ Երուսաղեմի հայոց պատրիարքության ամրապնդել է իր իրավունքները սրբատեղիների նկատմամբ և բարձրացրել իր հեղինակությունը: Հռոմկլայի 1178-ի ժողովին մասնակցել է Երուսաղեմի հայոց պատրիարք Սահակը, որը ստորագրել է ժողովի որոշումների տակ Հայոց կաթողիկոս Գրիգոր Դ Տղայից, Աղվանից Ստեփանոս կաթողիկոսից, Անիի Բասիլիոս արքեպիսկոպոսից և Անտիոքի Գրիգորիս արքեպիսկոպոսից հետո՝ «Սահակ արքեպիսկոպոս աստվածակոխ քաղաքին Երուսաղեմի»: 1187-ին Եգիպտոսի սուլթան Սալահեդդինը գրավել է Երուսաղեմը՝ վերջ տալով խաչակիրների իշխանությանը Սուրբ քաղաքում: Սալահեդդինը ոչ միայն վերահաստատել է Երուսաղեմի հայոց պատրիարք Աբրահամի (1180–91) ներկայացրած քրիստոնեական սրբավայրերի նկատմամբ Երուսաղեմի հայոց պատրիարքության իրավունքները, այլև դրանք տարածել նաև խաչակիրների մի քանի եկեղեցիների և վանքերի վրա: Մինչև 1311-ը Երուսաղեմի հայոց պատրիարքության գտնվել է Կիլիկիայի Հայոց թագավորների և Սսում նստող Հայոց կաթողիկոսների իշխանության ներքո: Չընդունելով Օշին թագավորի, Գրիգոր Է Անավարզեցի և Կոստանդին Գ Կեսարացի կաթողիկոսների լատինամոլ քաղաքականությունը և չենթարկվելով 1307-ի Սսի ժողովի որոշումներին՝ Երուսաղեմի հայոց պատրիարք Սարգիսը, Հայ եկեղեցու վարդապետությունը անաղարտ պահելու համար Եգիպտոսի սուլթանից հրովարտակ ձեռք բերելով, անջատել է իր Աթոռը Կիլիկիայի քաղաքական և եկեղեցական իշխանությունից: 1311-ից Երուսաղեմի հայոց պատրիարքություն դարձել է անկախ, ինչը հիմք է տվել որոշ ուսումնասիրողների կարծելու, թե Երուսաղեմի հայոց պատրիարքություն հիմնադրվել է այդ թվին: Օսմանական տիրապետության տարիներին Երուսաղեմի հայոց պատրիարքության գերիշխանությունը տարածվել է Սիրիայի, Լիբանանի, Կիպրոսի և մինչև 1839-ը՝ Եգիպտոսի թեմերի վրա: 1664-ին Եղիազար Այնթապցին Երուսաղեմում հաստատել է Մայր աթոռ Սուրբ Էջմիածնին հակաթոռ կաթողիկոսություն, իրեն ենթարկել օսմանական տերության տարածքում գործող եկեղեցական թեմերը: 1682-ին, Եղիազար Ա Այնթապցու՝ Ամենայն հայոց կաթողիկոս ընտրվելուց (1681) հետո, Երուսաղեմի կաթողիկոսությունը վերացվել է: 1702-ին Կ. Պոլսի հայոց պատրիարք Ավետիք Եվդոկացին զբաղեցրել է նաև Երուսաղեմի հայոց պատրիարքության աթոռը, և մինչև 1715-ը Երուսաղեմի հայոց պատրիարքության կառավարել են Կ. Պոլսից նշանակված փոխանորդները: Պատրիարքությունն ընկել է պարտքերի տակ: 1715-ին Կ. Պոլսի պատրիարք Հովհաննես Կոլոտ Բաղիշեցին վերահաստատել է Երուսաղեմի ինքնուրույն պատրիարքությունը: Գրիգոր Շղթայակիր պատրիարքը (1715–1749) մարել է պարտքերը, ձեռնամուխ եղել շինարարական աշխատանքների: 1833-ին Սուրբ Հակոբյանց վանքում հիմնադրվել է տպարան. այստեղ են տպագրվել Հովհաննես Դրասխանակերտցու «Պատմագրութիւն Հայոց» (1843), Եսայի Հասան-Ջալալյանի «Պատմութիւն համառօտ Աղուանից երկրի» (1868) և այլ գրքեր: 19-րդ դարին Երուսաղեմում բացվել և հայոց պատրիարքարանի նյութական միջոցներով գոյատևել են տղաների Մեսրոպյան և աղջիկների Գայանյանց վարժարանները: 1843-ին Ռամլեում (Սուրբ Գևորգ վանքում) Զաքարիա Կոփեցի պատրիարքի ջանքերով բացվել է ժառանգավորաց վարժարանը, որը հաջորդ տարի փոխադրվել է Երուսաղեմ և ցայսօր գործում է պատրիարքարանի տնօրինության ներքո (տես Երուսաղեմի ժառանգավորաց վարժարան): 1928-ին Եղիշե Դուրյան պատրիարքի ջանքերով բացվել է Սրբոց Թարգմանչաց վարժարանը և նրա առաջարկով էլ անվանակոչվել ի հիշատակ սուրբ Մեսրոպ Մաշտոցի և սուրբ Սահակ Ա Պարթևի: Մինչև 19-րդ դար Երուսաղեմի հայոց պատրիարքություն առավել կամ նվազ հաջողությամբ պայքարել է սրբատեղիների հանդեպ հույների և լատինների ոտնձգությունների դեմ: Օսմանական կայսրության թուլացմանը զուգընթաց փոխվել է քաղաքական կացությունը, և օտար տերությունները, միջամտելով կայսրության ներքին գործերին, Երուսաղեմի սրբավայրերի վրա իրավունքների հարցում պաշտպան են կանգնել հույներին և կաթոլիկներին: Հունական պատրիարքությանը զորակցել է Ռուսաստանը, իսկ լատիններին՝ Արևմուտքը, մասնավորապես՝ Ֆրանսիան: Հույներին նույնիսկ կարճ ժամանակով հաջողվել է տիրանալ Սուրբ Հակոբյանց վանքին, սակայն Կ. Պոլսի հայ ամիրաների նյութական և քաղաքական օգնության շնորհիվ հայերը վերստին ձեռք են բերել Սուրբ Հակոբյանց տաճարը: Հակառակ դժվարությունների և անհավասար պայքարի, Երուսաղեմի հայոց պատրիարքություն կարողացել է պաշտպանել հայոց իրավունքները Հույն և Լատին երկու մեծ եկեղեցիների և նրանց պաշտպան տերությունների ոտնձգություններից: Երուսաղեմի համաքրիստոնեական երեք գլխավոր սրբատեղիների երեք ավագ պահապանները՝ Հայ, Հույն և Լատին եկեղեցիները, 1917-ին, երբ Երուսաղեմն անցավ բրիտանական հովանավորության ներքո, պաշտոնապես հաստատվեցին Երուսաղեմի Սուրբ Հարություն տաճարի, Գեթսեմանիի պարտեզի և Բեթղեհեմի Սուրբ Ծննդյան տաճարի երեք իրավատերեր: Սահմանվեցին յուրաքանչյուրի իրավունքները, բաժինները, պաշտամունքի օրերը և ժամերը, յուրաքանչյուր տեղի սրբազան իրերի քանակը, Սուրբ Տեղիների պատասխանատվությունը: Հայերը կաթոլիկ և ուղղափառ պատրիարքարանների հետ պահպանեցին համահավասար իրավունքներ: 1929-ին Երուսաղեմի բրիտանական ներկայացուցիչը և Երուսաղեմի կառավարիչը բրիտանական կառավարությանն է ներկայացրել «Սրբատեղիների իրավական վիճակը» անունով մի վավերաթուղթ, որտեղ ամփոփված են յուրաքանչյուր քրիստոնյա համայնքի իրավունքները: Մինչև օրս պահպանվում է իրավական այդ վիճակը: 1916-ին երիտթուրքական կառավարությունը հաստատել է Թուրքիայի հայ առաքելականների համար մեկ կաթողիկոս պատրիարքություն՝ Երուսաղեմ նստավայրով: Կաթողիկոս պատրիարքի պաշտոնը հանձնվել է Կիլիկիո աթոռի կաթողիկոս Սահակ Խապայանին: Առաջին համաշխարային պատերազմում օսմանական Թուրքիայի պարտությունից հետո Կիլիկիայի կաթողիկոսությունը և Կ. Պոլսի ու Երուսաղեմի պատրիարքությունները շարունակել են իրենց գոյությունը: Երուսաղեմի հայոց պատրիարքություն ծաղկել է Եղիշե արքեպիսկոպոս Դուրյան (1921–30) և Թորգոմ արքեպիսկոպոս Գուշակյան (1931–38) պատրիարքների օրոք: Վերաբացվել է ժառանգավորաց վարժարանը, մեծ ուշադրություն դարձվել տպարանին, որտեղ լույս են տեսել հայագիտական, կրոնական, պատմական և այլ բնույթի մեծարժեք գրքեր: Պատրիարքությանը կից բացվել է Աստվածաբանական սեմինարիա, որտեղ պատրաստվում են հոգևորականներ: Սուրբ Հակոբյանց վանքում է գտնվում Երուսաղեմի ձեռագրատունը (ձեռագրերի թիվը՝ շուրջ 4 հզ.)՝ աշխարհում հայական ձեռագրերի երկրորդ հավաքածուն (Մատենադարանից հետո): Ելնելով որոշ ձեռագրերի ստեղծման թվականից՝ ենթադըրվում է, որ հավաքածուն սկզբնավորվել է 12-13-րդ դարին: 1866-ից լույս է տեսնում Երուսաղեմի հայոց պատրիարքության պաշտոնական «Սիոն» ամսագիրը (1877–1927-ին ընդհատվել է): 1929-ին Ամենայն հայոց կաթողիկոսության համաձայնությամբ Երուսաղեմի հայոց պատրիարքությունը Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոսությանն է զիջել Դամասկոսի, Լիբանանի և Կիպրոսի թեմերը: Ներկայումս Երուսաղեմի հայոց պատրիարքության  իրավասության տակ են միայն Իսրայելի և Հորդանանի հայկական եկեղեցիները: Պատրիարքը Սուրբ Հակոբյանց վանքի հոգևոր և վարչական պետն է, Երուսաղեմի քաղաքական իշխանությունների առջև հայ համայնքի ներկայացուցիչը: Նրան ընտրում է  Երուսաղեմի Սուրբ Հակոբյանց միաբանության ընդհանուր ժողովը, որին և հաշվետու է: Ընտրությունը հաստատում են Ամենայն հայոց կաթողիկոսը և Երուսաղեմի վրա իշխող պետության ղեկավարը: Երուսաղեմի հայոց պատրիարքն է Թորգոմ արքեպիսկոպոս Մանուկյանը (1990-ից):

Հորդանանի հոգևոր հովվություն. կենտրոնը՝ Ամմանի Սուրբ Թադևոս եկեղեցի: Գաղութը ձևավորվել է Մեծ եղեռնից հետո: Հայերը հիմնականում բնակվում են Ամմանում, սակավ թվով՝ Ռուսեյֆա, Մատարա, Աքաբա քաղաքներում: Համագաղութային բնույթի բոլոր միջոցառումները կազմակերպվում են Ազգային առաջնորդարանի սրահում: Ամմանում լույս է տեսնում Ազգային առաջնորդարանի «Սուրբ Թադէոս» թերթը (1997-ից): Առաջնորդին նշանակում է Երուսաղեմի հայոց պատրիարքը: Հորդանանի հայ համայնքի ազգային եկեղեցական գործերով զբաղվում է տեղական խորհուրդը (Թաղականությունը): Հորդանանի հայ համայնքի հոգևոր հովիվն է (առաջնորդը) Վահան եպսկոպոս Թոփալյանը:

Աղբյուր՝

«Քրիստոնյա Հայաստան» հանրագիտարան, գլխավոր խմբագիր՝ Հովհաննես Այվազյան, Երևան, 2002: