• Նորություններ
• Հղումներ
• Գործընկերները
• Կայքի Քարտեզ

 ՄԿՐՏՈՒԹՅՈՒՆ, Օծություն, Սուրբ Հոգու ընդունումը քրիստոնյայի կողմից, որով մկրտվողը դառնում է քրիստոնեական եկեղեցու անդամ: Ըստ Նոր կտակարանի՝ առաջինը Հիսուսը տեսանելի նշանով օծվեց Սուրբ Հոգով, Հորդանան գետում, Հովհաննես Մկրտչի ձեռքով մկրտվելուց հետո, և Սուրբ Հոգին աղավնակերպ իջավ նրա վրա (Մատթ. 3.13–17, Մարկ. 1.9–11, Ղուկ. 3.21–22, Հովհ. 1.32–34): Այնուհետև, Պենտեկոստեի (տես Հոգեգալուստ) օրը, Սուրբ Հոգին իջավ աշակերտների վրա (Գործք 2.1–4)՝ համաձայն Հիսուսի նախապես տված խոստման:

Մկրտությունը քրիստոնեկան եկեղեցու կարևոր խորհուրդներից մեկն է և նախապայմանը՝ մյուս խորհուրդների: Ըստ Հայ եկեղեցու՝ այս խորհրդի միջոցով մկրտվողը վերստին ծնվում է հոգով, սրբվում մեղքերից, դառնում քրիստոնյա և Աստծո որդի, ժառանգակից Քրիստոսի և տաճար Սուրբ Հոգու:

Մկրտության ծեսը հնուց ի վեր գոյություն է ունեցել ոչ միայն հրեաների, այլև արլ. ժողովուրդների (բաբելացիներ, պարսիկներ, հնդիկներ, եգիպտացիներ ևն) և հույների ու հռոմեացիների մոտ: Դա բացատրվում է մարդկային բնության՝ բարոյական մաքրության ընդհանուր կրոնական պահանջով, որի ֆիզիկական խորհրդանիշը ջրի միջոցով մաքրումն էր: Հրեաների մոտ ևս լվացումը կապվել է բարոյական մաքրության հետ (Եսայի 1.16, Սաղմ.50.9, 12): Նույն իմաստն ուներ նաև Հովհաննես Մկրտչի կատարած մկրտությունը, որը զղջման մկրտությունը էր՝ մեղքերի թողության համար (Մատթ. 3.11,Մարկ. 1.4, Ղուկ. 3.3, Գործք 13.24, 19.4):

Քրիստոսը Համբարձումից առաջ պատվիրել է իր աշակերտներին. «Գնացեք, ուրեմն աշակերտ դարձրեք բոլոր ազգերին, նրանց մկրտեցեք Հոր և Որդու և Սուրբ Հոգու անունով»(Մատթ. 28.19): Քրիստոսը մի նոր խորհուրդ ունեցող մկրտությունը է հաստատել, որի իմաստը վերըստին ծնունդն է՝ Սուրբ Հոգով. «Ճշմարիտ, ճշմարիտ եմ ասում քեզ. եթե մեկը ջրից ու Հոգուց չծնվի, չի կարող Աստծո արքայությունը մտնել...»  (Հովհ. 3.5): Արդեն Հովհաննես Մկրտիչը զատորոշել է իր և Քրիստոսի մկրտությունները՝ իբրև «ջրի» և «Սուրբ Հոգու» ու «հրի» մկրտություններ. «Ես ձեզ ջրով եմ մկրտում՝ ապաշխարության համար... Նա կմկրտի ձեզ Սուրբ Հոգով և հրով» (Մատթ. 3.11, հմմտ. Մարկ. 1.8, Ղուկ. 3.16): Նույն զատորոշումը արել է նաև Քրիստոսը՝ իր աշակերտներին ասելով. «...Հովհաննեսը մկրտեց ջրով, բայց դուք կմկրտվեք Սուրբ Հոգով» (Գործք 11.16):

Տիրոջ Համբարձումից հետո առաքյալները նորադարձ քրիստոնյաներին մկրտել են քրիստոնեական համայնք ընդունելիս: Առաքելական մկրտությունյան նախապայմաններն էին ապաշխարությունը և Հիսուս Քրիստոսին «Տեր» խոստովանելը, ըստ առաքելական խոսքի, թե՝ «Ապաշխարեցեք, և ձեզանից յուրաքանչյուրը թող մկրտվի Տեր Հիսուս Քրիստոսի անունով...» (Գործք 2.38): Կարճ ժամանակ անց, սակայն, պարզ հավատքը և Հիսուսի անվան խոստովանությունն անբավարար են համարվել: Անհրաժեշտ է նկատվել մկրտությունից առաջ ուսուցանել քրիստոնեական հավատքի սկզբունքները, ինչը ժամանակի ընթացքում հարստացել է նոր դավանաբանական տարրերով (Եբր. 6.1–2): Մկրտությունից առաջ պահանջվել է նաև պահեցողություն (տես Պահք):

Հնում մկրտությունն ուներ 2 փուլ. ա. նախապատրաստում, բ. մկրտության խորհրդի ծեսի կատարում: VI դարից, երբ տիրապետող է դարձել մանկամկրտությունը, նախապատրաստությունն աստիճանաբար դարձել է ձևական մի կարճ գործողություն՝ մանուկների կրոնական դաստիարակությունը թողնելով ապագային:

Ըստ Պողոս առաքյալի, մկրտությունը խորհրդանշում է Տիրոջ մահը և հարությունը. «Կամ չգիտեք, թե մենք բոլորս, որ մկրտվեցինք Հիսուս Քրիստոսով, նրա մահով է, որ մկրտվեցինք: Մկրտությամբ թաղվեցինք նրա հետ մահվան մեջ, որպեսզի, ինչպես որ Քրիստոս մեռելներից հարություն առավ Հոր փառքով, նույնպես և մենք քայլենք նոր կյանքով» (Հռոմ. 6.3–4): Պողոս առաքյալը քրիստոնյաների մկրտությունը համեմատում է հրեաների՝ Կարմիր ծովով անցնելու հետ (Ա Կորնթ. 10.1–2), իսկ Պետրոսը՝ Ջրհեղեղից Նոյյան տապանի փրկության հետ (Ա Պետր. 3.20–21):

Հայ եկեղեցում մկրտությունը  կատարվում է ջրի մեջ 3 անգամ ընկղմամբ՝ հանուն Հոր և Որդու և Սուրբ Հոգու: Եթե հիվանդության կամ այլ պատճառով ջրի մեջ ընկղմվել չի կարելի, թույլատրելի է հեղմամբ կամ սրսկումով կատարել այն:

Մկրտության արարողության հիմնական տարրերն են. ա. հրաժարումը սատանայից. մկրտվողը դառնում է դեպի արևմուտք և հրաժարվում սատանայից ու նրա բոլոր խորհուրդներից. բ. հավատքի խոստովանություն. մկրտվողը դառնում է դեպի արևելք և խոստովանում քրիստոնեական հավատքի հիմնական սկզբունքները. գ. ջրի օրհնություն. ծիսակատար քահանան ջուրը լցնում է ավազանը, օրհնում այն աղոթքով և Մյուռոնով (մկրտության ջրի օրհնությունը հին ծիսական սովորություն է, նպատակ է ունեցել աստվածային շնորհներով սրբել ջուրը և ոչնչացնել այնտեղ թաքնված սատանայական ուժերը). դ. ջրի մեջ ընկղմում. մկրտության հիմնական մասը:

Մկրտության արարողությանը հաջորդում է Դրոշմի արարողությունը:

Մկրտությունը պետք է կատարվի եկեղեցու վիմակերտ ավազանում: Տանը կամ այլ հարմար վայրում թույլատրվում է մկրտել, եթե մոտակայքում եկեղեցի չկա, կամ՝ եթե մկրտվողը հիվանդ է:

Մկրտությունն անկրկնելի խորհուրդ է և կատարվում է միայն մեկ անգամ: Հայ եկեղեցին վավերական է ճանաչում Ուղղափառ, Կաթոլիկ և այն բողոքական եկեղեցիների կատարած մկրտությունը, որն իրականացվում է Սուրբ Երրորդության անունով (Տես նաև Օծում):

Երաժշտություն: Մկրտության կանոնը հիմնարար տեղ է գրավում Մաշտոց ծիսարանում: Այդ կանոնով է բացվում առձեռն Մաշտոցը: Ըստ «Օրհնութիւնաբեր ցուցակի» տվյալների, Մկրտության կանոնի նախնական երաժշտագրական ձևակերպումը պատկանում է կաթողիկոս Հովհաննես Ա Մանդակունուն: Հնագույն ձեռագրերում մկրտության կանոնում սաղմոսներից (Սաղմ. 30, 24, 25, 28) բացի այլ երգասացություններ չեն հիշատակված: XIII–XV դդ. աղբյուրների համաձայն, դրանց ավելանում են 80, 120 սաղմոսները, ինչպես նաև՝ մի քանի շարական. «Աստուածածին երկնային», «Արեգակն արդարութեան», «Առաքելոյ աղաւնոյ իջանելով», «Մարմնացեալդ ի կուսէն» ևն: Եկեղեցուց դուրս նույն առիթով կատարվում է Ծննդյան տաղերից «Այսօր տոն է Սուրբ Ծննդեան» տաղը: Ընդհանուր առմամբ, մկրտության կանոնի երաժշտական բաղադրիչը աչքի է ընկնում հանդիսավոր, տոնական տրամադրությամբ: Սաղմոսերգությունից և շարականներից հետո հնչող տաղը շարքի իմաստային հանրագումարն է ներկայացնում, որը պատշաճորեն ավարտում է ծեսը:

Պատկերագրություն: Հիսուսի մկրտության վաղագույն պատկերները մեզ են հասել II–III դարերից, հայկական արվեստում՝ IV–V դարերից՝ Թալինի և Օձունի քարակոթողների վրա, իսկ մանրանկարչության մեջ VI դարից՝ «Էջմիածնի Ավետարան»-ում:

Տեսարանի պատկերագրական ամենատարածված տարբերակը հետևյալն է. կենտրոնում Հիսուսն է՝ կանգնած Հորդանանի ջրերի մեջ, հաճախ մինչև ուսերը կամ գոտկատեղը ջրածածկ: Վաղ շրջանում պատկերվել է պատանու տեսքով, ավելի ուշ՝ ավանդական արտաքինով՝ մերկ կամ կոնքակապով, մեկ կամ երկու ձեռքով օրհնելիս: Քրիստոսի ձախ կողմում ներկայացվում է Հովհաննես Մկրտիչը՝ մորուքավոր, երկար մազերով, մորթեղեն կամ ճգնակյացի հագուստով: Վաղ շրջանում Հովհաննես Մկրտիչն ու Հիսուսը պատկերվել են Հորդանանի հակադիր ափերին կանգնած: V–VI դդ. Քրիստոսից աջ ներկայացվում են հրեշտակները՝ ձեռքերին սրբիչներ և հանդերձներ, երբեմն նաև՝ յուղի սրվակներ: Պատկերի վերին մասում, անմիջապես Քրիստոսի գլխավերևում, կենտրոնում կամ հորինվածքի ձախ անկյունում, Աստծո Աջն է, որից բխող աղավնակերպ Սուրբ Հոգին գլխիվայր իջնում է դեպի Հիսուսը: «Մկրտության» տեսարանում Սուրբ Երրորդությունը պատկերվում է երեք անձով՝ Հայր, Որդի և Սուրբ Հոգի: Հորդանանի ջրերի մեջ լինում են զանազան խորհրդանիշ պատկերներ, ինչպես, օր., մարդկանց փրկագնված հոգիները խորհրդանշող ձկները կամ շղթայակապ երկու կիսամերկ մարդկանց (տղամարդ և կին) պատկերները:

Վերջիններս, ներկայացնելով Ադամին ու Եվային, խորհրդանշում են ադամական մեղքն ու մահը: Պատկերվում են սափորը ձեռքին կամ փող փչելիս, երբեմն մեջքը Հիսուսին արած՝ փախչելիս: Քրիստոսի ոտքերի տակ ներկայացվում է նաև վիշապը, որի օձագալար մարմինը կապ է գցված: Երբեմն Ադամը, Եվան և հրեշը՝ վիշապի կերպարանքով, մեկտեղվում են է՛լ ավելի ընդգծելու համար մկրտության խորհուրդը: Հորդանանի ափերը պատկերվում են բլրապատ կամ ժայռապատ, հաճախ գետափին լինում է ծառ, որի բնին կամ արմատին կացին է խրված: Վերջինս Հովհաննես Մկրտչի «որովհետև կացինն ահա ծառերի արմատին է դրված...» (Մատթ. 3.10, Ղուկ. 3.9) արտահայտության պատկերային դրսևորումն է և նրա վարդապետության խորհրդապատկերը:

Գրականության ցանկ

«Քրիստոնյա Հայաստան» հանրագիտարան, գլխ. խմբ. Հովհ. Այվազյան, Հայկական հանրագիտարան հրատ., Երևան 2002:

Պետրոսյան եպս. Ե. , Արևշատյան Ա. , Լեյլոյան Ա.