• Նորություններ
• Հղումներ
• Գործընկերները
• Կայքի Քարտեզ

 «ՊՈԼՈԺԵՆԻԵ» (“Положение”) («Բարձրագոյն կարգադրութիւն յաղագս կառավարութեան գործոց լուսաւորչական Հայոց եկեղեցւոյի Ռուսաստան»), կանոնադրություն, որով պետք է առաջնորդվեր Հայ եկեղեցին Արևելյան Հայաստանը ռուսական տիրապետության տակ անցնելուց (1828) հետո:

«Պոլոժենիե»-ն բաղկացած էր 141 հոդվածից և բաժանվում էր 10 գլխի: Առաջին գլուխը վերաբերում էր Հայ եկեղեցու ընդհանուր իրավունքներին և արտոնություններին, երկրորդը՝ կաթողիկոսին, երրորդը՝ Սինոդին, չորրորդը՝ թեմակալ առաջնորդներին, հինգերորդը՝ հոգևոր ատյաններին և հոգևոր կառավարություններին, վեցերորդը՝ մենաստաններին, յոթերորդը՝ ամուսնացած եկեղեցականներին, ութերորդը՝ հոգևոր դպրոցներին, իններորդը՝ եկեղեցական կայքի կառավարմանը, տասներորդը՝ եկեղեցական պաշտոնյաների եկամուտներին:

Ըստ առաջին գլխի, եկեղեցին վայելելու էր կայսերական հովանավորություն «հաւասար այլոց օտարազգի» դավանությունների. կարող էր տիրել իր անշարժ կայքին և ստանալ նորերը, եկեղեցականներն ազատորեն կատարելու էին պաշտամունքը, կախում էին ունենալու իրենց հոգևոր իշխանություններից, ազատ էին լինելու հարկատվությունից, ընտանիքով ու սերունդներով չէին ենթարկվելու մարմնական պատիժների: Կրոնական խնդիրների համար դատելու էին հոգևոր իշխանությունները, իսկ քաղաքացիական ու քրեական գործերի և օտարազգիների հետ ունեցած խնդիրների համար՝ սովորական դատարանները:

Ըստ երկրորդ գլխի, կաթողիկոսը ճանաչվում էր Հայ եկեղեցու գլխավոր կառավարիչն ու վերին տեսուչը, պահպանում և վայելում էր իր հին տիտղոսները, դավանական ու պաշտամունքային և նմանօրինակ խնդիրների համար նրան էր պատկանում վերջնական վճիռ արձակելու իրավունքը, օրհնում էր Մյուռոնը և ձրի բաժանում այն, ձեռնադրում էր եպիսկոպոսներ, վարձատրում եկեղեցականներին, հրատարակում ընդհանրական թղթեր, ըստ իր հայեցողության տնօրինում վանական գործերը: Սինոդը պետք է միշտ գործակից լիներ նրան: Կաթողիկոսին արգելվում էր իր իշխանությունը, լիազորությունն ու իրավունքները փոխանցել ուրիշ ատյանի կամ անձի: Ընտրական ժողովը տեղի էր ունենալու Ս. Էջմիածնի Մայր տաճարում: Քվեարկուներն էին՝ Սինոդի ութ անդամները, Ս. Էջմիածնի միաբանության յոթ երիցագույն անդամներ (եպիսկոպոս կամ վարդապետ), յուրաքանչյուր թեմի առաջնորդը կամ նրան ներկայացնող մի եկեղեցական և ժողովրդի ընտրած մեկ աշխարհական:

Երրորդ գլուխը վերաբերում էր Սինոդին, որը սահմանում էր նրա կազմը, անդամների ընտրության կարգը, իրավասություններն ու պարտականությունները:

Ռուսական կայսրության տարածքում գտնվող հայկական և հայաբնակ շրջանները բաժանվում էին վեց եկեղեցական  թեմերի՝ Երևանի, Ղարաբաղի, Վրաստանի, Շամախու (Շիրվանի), Նոր Նախիջևան-Բեսարաբիայի և Աստրախանի:

Թեմակալ առաջնորդներն օժտվում էին համապատասխան կրոնական և հոգևոր իշխանությամբ իրենց թեմի շրջանակներում: Նրանց նշանակում և ազատում էր «թագավոր-կայսրը»: Թեմերում ստեղծվում էին հոգևոր ատյաններ (կոնսիստորիաներ)՝ չորսական անդամներով (մի վարդապետ և երեք քահանա): Նախագահը թեմակալ առաջնորդն էր: Կոնսիստորիաները նույն դերն էին կատարում առաջնորդի մոտ, ինչ որ Սինոդը՝ կաթողիկոսի: Անդամների ընտրությունը կատարում էր առաջնորդը՝ Սինոդի հավանությամբ, որին ենթակա էր կոնսիստորիան: Եկեղեց. ստորին վարչական միավորը ծխական համայնքն էր, որի անդամներն ընտրում էին քահանա և երեցփոխ:

Վեցերորդ գլխի համաձայն, վանքերի միաբանների թիվը ութից պակաս չէր կարող լինել: Միաբան լինելու համար երեսուն տարին պետք է լրացած լիներ: Հարկատու և ճորտական դասին պատկանողները կարող էին միաբան դառնալ Սենատի թույլտվությամբ: Ընծայացուներ կարող էին լինել միայն չափահասները: Ամուսնացած եկեղեցականներն օժտվում էին ազատության կամ ազնվականության իրավունքով՝ սերնդով հանդերձ, ազատվում էին հարկատվությունից:

Ըստ  «Պոլոժենիե»-ի, Էջմիածնում պետք է ստեղծվեր մեծ հոգևոր դպրոց (ճեմարան), իսկ յուրաքանչյուր թեմ ունենալու էր մեկ հոգևոր թեմական դպրոց: Այդ հիման վրա թեմական դպրոցներ են բացվել Երևանում (1837) և Շուշիում (1838): Բացի այդ, պահանջների և միջոցների համեմատ, վիճակներում կարող էին բացվել ծխական դպրոցներ:

Վերջին գլուխը վերաբերում էր քահանաների, ստորադաս հոգևորականության հասույթներին և որբերի ու այրիների հոգածությանը: Հասույթներն էին՝ ա. ծխականների կողմից տրվող որոշակի թոշակ, բ. պաշտոնեից, այսինքն եկեղեց. պաշտոնակատարության համար տրվող տուրք, գ. կամավոր ընծայատվություն: Խոստովանությունը և հաղորդությունը կատարվելու էին ձրի:

«Պոլոժենիե»-ն էապես կրճատում էր Ամենայն հայոց կաթողիկոսի և առհասարակ Հայ եկեղեցու իր ավասությունները: Կաթողիկոսն արտասահմանի հայ համայնքների հետ կարող էր հաղորդակցվել միայն արտաքին գործերի նախարարության միջոցով, կաթողիկոսի հաստատումը զրկվում էր համահայկական բնույթից: Բոլոր որոշումներն ու կանոնները ենթակա էին պետ. հաստատման: Տեղում Սինոդի պրոկուրորի մշտարթուն հսկողությունից զատ, բոլոր տեղեկագրերը, հիշատակագրերը, վիճակագրերը, հաշվետվությունները պետք է հաղորդվեին ներքին գործերի նախարարությանը: Թեմակալ առաջնորդների հաստատման եղանակը նսեմացնում էր կաթողիկոսի դերը, հակառակության ու չենթարկվելու ցանկության դուռ բացում առաջնորդների համար: «Պոլոժենիե»-ն ըստ էության, Հայ եկեղեցին կախման մեջ էր դնում ցարական կառավարությունից: Հայ եկեղեցին դժգոհությամբ է ընդունել «Պոլոժենիե» ժողովուրդն այն իրավամբ համարել է հայոց ազգային իրավունքներն ու ավանդույթները սահմանափակող օրենք: Դրա հետ մեկտեղ «Պոլոժենիե»-ն ինչ-որ առումով նպաստել է Հայ եկեղեցու ներսում որոշակի կարգուկանոն հաստատելուն:

Ներսես Ե Աշտարակեցի կաթողիկոսն իր գահակալության ողջ ընթացքում գրեթե անտեսել է «Պոլոժենիե»-ն և գործել անկախաբար: Մատթեոս Ա Կոստանդնուպոլսեցի կաթողիկոսը փորձել է ամբողջովին վերանայել «Պոլոժենիե»-ն, դրա փոխարեն ընդունել տալ իր ներկայացրած նախագիծը, որով վերականգնվելու էր Ամենայն հայոց կաթողիկոսի լիակատար անկախությունը և միանձնյա իշխանությունը: Կառավարությունը, սակայն, անտեսել է այդ նախագիծը: Գևորգ Դ Կոստանդնուպոլսեցի կաթողիկոսը հասել է այն բանին, որ 1868-ին հօգուտ եկեղեցու ի վերջո լուծել է կուսակրոն հոգևորականության թոշակների հարցը, 1874-ին բացել է Գևորգյան ճեմարանը, զարկ տվել ծխական դպրոցների ցանցի ընդլայնմանը: Դպրոցական մգործի ծավալման առումով «Պոլոժենիե»-ն դրական դեր է խաղացել: Դադարել է գործելուց 1917-ին:

                                                                                            Դիլոյան Վ.

Աղբյուրը՝  «Քրիստոնյա Հայաստան» հանրագիտարան, գլխ. խմբ. Հովհ. Այվազյան, Հայկական հանրագիտարան հրատ., Երևան 2002, էջ 864-865: