• Նորություններ
• Հղումներ
• Գործընկերները
• Կայքի Քարտեզ

 ՕՐՄԱՆՅԱՆ Մաղաքիա (ավազանի անունը՝ Պողոս) [11(23).2.1841, Կ. Պոլիս – 6(19).11.1918,Կ. Պոլիս], Կ. Պոլսի հայոց պատրիարք (1896–1908), աստվածաբան, հայագետ, պատմաբան, բանասեր,  հրապարակախոս, ազգային պահպանողական ուղղության հասարակական գործիչ: Նախնական կրթությունն ստացել է Կ. Պոլսում, 1851-ից ուսումը շարունակել Հռոմի Անտոնյանց Ս. Լուսավորիչ վանքում, 1858-ից՝ Վատիկանի հոգևոր դպրոցում: Նույն թվին ստանալով աստվածաբանության մագիստրոսի աստիճան՝ նշանակվել է Հռոմի Քարոզչության դպրոցում հայերենի ուսուցիչ: 1866-ին վերադարձել է Կ. Պոլիս, նշանակվել Անտոնյանց միաբանության քարտուղար, իսկ 1867-ին՝ստանձնել Հռոմի Անտոնյանց  վարժարանի տեսչի պաշտոնը: 1868-ին Հռոմում ստացել է իմաստասիրության, աստվածաբանության և եկեղեց. Իրավագիտության մագիստրոսի գիտական աստիճան, ընտրվել Հռոմի աստվածաբան. ակադեմիայի անդամ: 1870-ին, խուսափելով կաթոլիկ հոգևորականության հալածանքներից, վերադարձել է Կ. Պոլիս, որտեղ զբաղվել է հրապարակախոսությամբ՝ ֆրանս. և հայ. թերթերում տպագրած հոդվածներով բացահայտ պայքարել հայ կաթոլիկ համայնքը պառակտելու, հայ կաթոլիկների մեջ հայկ. ավանդությունները վերացնելու Վատիկանի քաղաքականության դեմ: Այդ շրջանում է գրել Հռոմի կաթոլիկ եկեղեցու և հայոց վեճը լուսաբանող աշխատություններ, ինչպիսիք են՝  «Արևելյան  հայ -  կաթողիկե հայերը» (1870, իտալ.), «Արևելյան կաթոլիկաց կրոնական ազատությունը և քաղաքացիական իրավունքները» (1872, ֆրանս.), «Ռևերսորուս կամ Հայք և պապություն» (1872, իտալ.), «Վատիկան և Հայք» (1873, ֆրանս.) գրքերը, որոնք 1874-ին ներառվել են Վատիկանի արգելած գրքերի ցանկի մեջ: 1875-ին Իտալիայում հանդիպել է երկրի ազգ-ազատագրական  պայքարի ղեկավար Ջ. Գարիբալդիին, նրա հետ քննարկել հայ և իտալացի ժողովուրդների ազատագր. պայքարին վերաբերող հարցեր: 1876-ին Օրմանյանը վերջնականապես որոշել է խզել իր կապերը Վատիկանի հետ և հրաժարվել է կաթոլիկությունից: 1877-ին դիմել է Կ. Պոլսի հայոց պատրիարք Ներսես արք. Վարժապետյանին՝ Հայ եկեղեցու գիրկը դառնալու խնդրանքով: 1879-ին Կ. Պոլսի Գումգափուի Մայր եկեղեցում Վարժապետյան պատրիարքի ձեռքից ստացել է Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու ծայրագույն վարդապետ. աստիճան:  Հայ եկեղեցու   ծոցում Օրմանյանն իր գործունեությունն սկսել է որպես քարոզիչ Կ. Պոլսի Ղալաթիա թաղամասի Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցում: 1880-ին նշանակվել է Կարինի թեմի առաջնորդ, վճռական դեր խաղացել Կարինի Սանասարյան վարժարանի բացման (1881) գործում, ստանձնել վարժարանի տեսչական մարմնի նախագահությունը, կապեր հաստատել իր աթոռանիստ Կարինում 1881-ին ստեղծված «Պաշտպան Հայրենյաց» ազատագրական գաղտնի կազմակերպության ղեկավարների հետ, աջակցել նրանց կազմակերպչ. աշխատանքներում: 1886-ին Ս. Էջմիածնում Մակար Ա Թեղուտցի կաթողիկոսը նրան ձեռնադրել է եպիսկոպոս: 1887-ին Օրմանյանը թողել է Կարինի  առաջնորդությունը և Մակար Ա Թեղուտցու կոնդակով հրավիրվել Ս. Էջմիածին՝ Գևորգյան ճեմարանում աստվածաբանություն դասավանդելու: Սակայն Օրմանյանի ազատագրական տոգորումները և ազատախոհ ճառերը գրավել են ցարական իշխանությունների ուշադրությունը, և նա, ռուսահպատակ չլինելու պատրվակով, արտաքսվել է ռուս. կայսրության սահմաններից: 1889-ին վերադարձել է Կ. Պոլիս և նշանակվել Արմաշի վանքի վանահայր և իր կազմակերպած դպրեվանքի տեսուչ: Օրմանյանը  Կ.Պոլսի հայոց պատրիարք է ընտրվել սուլթան Աբդուլ Համիդ II-ի արյունոտ բռնապետության պայմաններում, երբ Կ. Պոլսում ու Արմ. Հայաստանի նահանգներում սկսվել էին հայկական ջարդերն ու տեղահանությունները: Ստեղծված իրավիճակում Օրմանյանը հնարավոր միջոցներով փորձել է  մեղմացնել Աբդուլ Համիդ II-ի՝  հայերի դեմ ունեցած ատելությունը, կանխել ավելի մեծ աղետները և քիչ թե շատ տանելի վիճակ ստեղծել: Օրմանյանը, Հայ եկեղեցու գիրկը վերադառնալուց հետո, մանավանդ՝ իր պատրիարքության տարիներին, «բանիւ և գործով» միշտ բարձր է պահել Ամենայն հայոց կաթողիկոսության հեղինակությունը: Նա եղել է Մայր աթոռի՝ որպես Հայաստանյայց  առաքելական եկեղեցու գերագահ աթոռի, դերի և հեղինակության բարձրացման ամենաջերմ ջատագովներից և պայքարել է նրանց դեմ, ովքեր փորձել են պառակտել և թուլացնել այն: Իր պատրիարքության գրեթե ամբողջ ընթացքում Հայոց հայրապետն էր Խրիմյան Հայրիկը և, չնայած վերջինիս գործունեության ու մեթոդների հանդեպ իր ունեցած բոլոր վերապահումներին, Օրմանյանը եղել է Ամենայն հայոց կաթողիկոսի և Մայր աթոռի ամենահուսալի հենարանն ու գործակիցը ամենադժվարին տարիներին՝1903-ի եկեղեց. գույքի բռնագրավման (տես Եկեղեցական գույքի  բռնագրավման օրենք 1903), ինչպես նաև Կիլիկիո աթոռի և Ս. Էջմիածնի իրավասությունների վերաբերյալ խնդիրներում:  

Օրմանյանի պատրիարքությունը եղել է ինչպես նրա փառքի, այնպես էլ դառնության ժամանակաշրջանը: Նա իր զգույշ և պահպանողական քաղաքականությամբ առաջ է բերել Կ. Պոլսի ազգ. որոշ շրջանակների, ինչպես նաև՝ Երուսաղեմի հայոց պատրիարքարանի հոգևորականության մի մասի դժգոհությունը և հանիրավի ամբաստանվել է: 1906-ին, Հայոց Ազգային սահմանադրության վերաքննման և, փաստորեն, արգելման վերաբերյալ Աբդուլ Համիդ II-ի հրամանի առիթով Օրմանյանը սուլթանին ներկայացրել է հրաժարական, որը չի ընդունվել: 1908-ի հուլիսի 16-ին Կ. Պոլսում կազմակերպված բազմամարդ ցույցի մասնակիցները խուժել են պատրիարքարան և Օրմանյանին հայտարարել պաշտոնանկ: «Հիշատակագիրք երկոտասանամյա պատրիարքության» գրքում (1910) Օրմանյանը հերքել է իր դեմ եղած այն ամբաստանությունները, թե իբր խուլ է եղել ազգի ցավերին, դավաճանել է Ազգային սահմանադրությանը, ծնկի է եկել բռնակալի առաջ, կառչած է մնացել պատրիարքական աթոռին և մենատիրություն հաստատել ազգ-եկեղեց. գործերում: 1913-ի հունվ. 3-ին Ազգային երեսփոխանական ժողովը, որտեղ ի պաշտպանություն Օրմանյանի ճառով հանդես է եկել գրող Գրիգոր Զոհրապը, արդարացրել է նախկին պատրիարքին: Նույն թվին Օրմանյանը ընտրվել է եկեղեց. համագումարի պատգամավոր, կրոնական ժողովի անդամ և  ապա՝  Եգիպտոսի հայոց թեմի առաջնորդ, բայց հրաժարվել է ստանձնել այդ պաշտոնը: 1914–17-ին Օրմանյանը Երուսաղեմի Ս. Հակոբյանց վանքում վարել է մի շարք պաշտոններ, դասավանդել ժառանգավորաց վարժարանում: 1918-ին վերադարձել է Կ. Պոլիս, որտեղ և վախճանվել է:

 Օրմանյանը եղել է ժամանակի ամենանշանավոր և բեղմնավոր հայ գիտնական հոգևորականը: Նա թողել է  գրական, գիտ., մատենագր. Հարուստ ժառանգություն, եկեղեցապատմ. մի շարք կոթողային աշխատություններ: Հայ կրոն. գրականության ամենաուշագրավ երկերից է «Համապատումը» (1911), որն անմիջապես ջերմ ընդունելություն է գտել հայ  հոգևորականության շրջանում: Հեղինակի խոսքերով, այն «փորձ մըն է համաձայնեցնելու չորս Ավետարանները իրարու և ընթերցողին պարզելու բոլոր շփոթությունն երը»:  Նպատակն էր հստակ և դյուրըմբռնելի ոճով ժողովրդին բացատրել Ավետարանների բովանդակությունը, լուսաբանել դեպքերի, երևույթների, ինչպես նաև բառերի իմաստը:  

Հայ եկեղեցու դավանանքն ու վարդապետությունը, ծեսերն ու ավանդույթներն օտարին ճանաչել տալու, դարերի ընթացքում կուտակված թյուրիմացություններն ու առասպելները մեկընդմիշտ ցրելու, Հայ եկեղեցու դիմագիծը,նրա տեղը մյուս եկեղեցիների ընտանիքի մեջ ճշտելու մտահոգությամբ է Օրմանյանը ձեռնարկել  «Հայոց եկեղեցին» (1911) աշխատությունը: Ուղղված լինելով Եվրոպային՝ այն սկզբում լույս է տեսել (1910) ֆրանսերեն և մեծ արձագանք գտել ժամանակի եվրոպացի աստվածաբանների և գիտնականների շրջանում: «Հայոց եկեղեցին» ևս անցել է Վատիկանի նզոված գրքերի ցանկը, ինչը խթան է դարձել այդ գրքի ավելի ևս տարածվելուն և կարճ ժամանակում տարբեր լեզուներով թարգմանվելուն: Գրքում շոշափված հարցերը վերաբերում են Հայ եկեղեցու պատմությանը, վարդապետությանը, վարչությանը, բարեկարգությանը, գրականությանը և ներկա կացությանը, նրա առաքելական ծագմանը, ի սկզբանե ինքնուրույնության ու անկախության կարևորությանը և այլն: Օրմանյանը ձգտել է հատկապես ներկայացնել Հայ եկեղեցու ժողովրդավար ոգին և ազատախոհ նկարագիրը:  

Օրմանյանի հիմնական մտահոգություններից է եղել Հայ եկեղեցին ներկայացնել նաև իր ծեսերով, որպեսզի ժողովրդին հասկանալի դարձնի եկեղեցական պաշտամունքն ու արարողությունների իմաստը: Իր պատրիարքության տարիներին, Կ. Պոլսի Ազգային հիվանդանոցի «Ընդարձակ օրացույց»-ում, 1905-ից սկսած, չորս տարի հաջորդաբար լույս են տեսել նրա «Ծիսական բառարան»-ի առանձին մասերը, որտեղ հակիրճ ներկայացված են Հայ եկեղեցու տոները, եկեղեցական սպասքն ու զարդերը, եկեղեցական արարողություններն ու պաշտամունքը: «Ծիսական բառարան»-ի անտիպ մասերը՝ հիմնականում ժամերգություններին վերաբերող, Գնել եպս. Գալեմքյարյանի ջանքերով լույս են տեսել հետմահու՝ Կ. Պոլսի «Հայ խոսնակ»-ի 1933–35-ի համարներում: 

Հայ եկեղեցու պատմությանը և դերին է նվիրված Օրմանյանի «Ազգապատում» կոթողային աշխատությունը: Հեղինակը սկզբնապես մտադիր էր շարադրել միայն Հայ եկեղեցու պատմությունը, բայց աշխատանքի ընթացքում չի մնացել իր գծած շրջանակում, քանզի Հայ եկեղեցին հնարավոր էր լիարժեքորեն ներկայացնել միայն հայ ժողովրդի պատմության համատեքստում: Այս  նկատառումով  շարադրվել են «Հայ Ուղղափառ Եկեղեցվո անցքերը սկզբեն մինչև մեր օրերը՝ հարակից ազգային պարագաներով պատմված»:  Գրքի առաջին երկու հատորները լույս են տեսել Կ. Պոլսում, 1912–14-ին, իսկ երրորդը՝ հետմահու (Երուս աղեմ, 1927): Օրմանյանը Հայ եկեղեցու պատմությունը հասցրել է մինչև Մատթեոս Բ Կոստանդնուպոլսեցու ընտրությունը (1908): Սակայն հեղինակի «Խոհք և խոսք» (Երուսաղեմ,  1929) աշխատության մեջ, որը գրել է կյանքի վերջին տարիներին, արժեքավոր նյութեր կան  Հայ եկեղեցու (մանավանդ՝ Երուսաղեմի հայոց պատրիարքության) և հայ ժողովրդի պատմության վերաբերյալ մինչև 1918-ը: 

Օրմանյանը, շեշտելով հայ ժողովրդի պատմության մեջ Հայ եկեղեցու կատարած դերը, մանավանդ այնպիսի  պայմաններում, երբ եկեղեցին ազգային կյանքի միակ խարիսխն էր և չընդհատված իրողությունը, չի վախեցել ի ցույց դնել նաև այն սայթաքումներն ու ցավալի վրիպումները, որ ունեցել են հայոց  կաթողիկոսները: «Ազգապատում» աշխատության մեջ հեղինակը ցանկացել է դեպքերը ներկայացնել ժամանակագր. կարգով, սակայն, կենտրոնանալով կաթողիկոսների հաջորդականության խնդիրների վրա, հայ ժողովրդի և Հայ եկեղեցու պատմությունը շարադրել է ըստ կաթողիկոսների գահակալության տարիների և պատմության անցքերը կապել ժամանակի կաթողիկոսի հետ: Իր թերի կողմերով և պատմ ագիտ. վիճելի հայացքներով հանդերձ «Ազգապատում»-ը, իբրև հայ կյանքի յուրօրինակ հանրագիտարան, շատ առումներով այսօր էլ մնում է չգերազանցված:    Օրմանյանը  հրապարակախոսական, դավան., գիտ. և գրական բազմաթիվ հոդվածներ է տպագրել «Մասիս», «Արևելք», «Արարատ», «Լումա» պարբերականներում, հանդես եկել  եվրոպական մամուլում:  Ունի  մի շարք անտիպ և անավարտ գործեր: 

Աղբյուրը՝ «Քրիստոնյա Հայաստան» հանրագիտարան, գլխ. խմբ. Հովհ. Այվազյան, Հայկական հանրագիտարան հրատ., Երևան, 2002, էջ 1068-1070: