Հանրագիտարան >> Կրոնի հանրագիտարան >> Ստեփանոս Տարոնեցի

 ՍՏԵՓԱՆՈՍ ՏԱՐՈՆԵՑԻ, Ստեփանոս Ասողիկ (ծ. և մ. թթ. անհտ), պատմագիր: Ապրել և ստեղծագործել է X դ. 2-րդ և XI դ. 1-ին կեսին՝ հայ պետականության ամրապնդման, երկրի տնտ. և քաղաքական վերելքի ժամանակաշրջանում: Տարոնեցի անունից ենթադրվում է, որ ծնվել է Մեծ Հայքի Տուրուբերան նահանգի Տարոն գավառում, իսկ Ասողիկ պատվանվանն արժանացել է հավանաբար հմուտ երաժիշտ և երգասաց լինելու համար: Կրթությունն ստացել է Անիում: Կաթողիկոս Սարգիս Ա Սևանցու հանձնարարությամբ գրել է «Պատմութիւն տիեզերական» վերնագրով երկը՝ Հայաստանի և հայ ժողովրդի պատմությունը ներկայացնելով հարևան երկրների և ժողովուրդների պատմության հետ միահյուսված:

Աշխատությունը բաղկացած է երեք հանդեսից (մասից): Սկզբում հեղինակը նշում է օգտագործված աղբյուրները՝ Հին կտակարան, Հովսեպոս Փլավիոս, Եվսեբիոս Կեսարացի, Սոկրատ Սքոլաստիկոս, իսկ հայկ. աղբյուրներից՝ իրեն նախորդած գրեթե բոլոր հայ պատմիչներին և մատենագիրներին (Ագաթանգեղոսից մինչև Հովհաննես Ե Դրասխանակերտցի): Օգտագործել է նաև Շապուհ Բագրատունու՝ մեզ չհասած պատմական երկը: Հինգ գլխից բաղկացած առաջին հանդեսը սկսվում է աշխարհի Արարչագործությունից և ավարտվում Պարսկաստանում Սասանյան հարստության հաստատմամբ, իսկ Հայաստանում՝ մինչև Տրդատ Գ-ի թագավորելը (III դ. վերջ): Երկրորդ հանդեսը (6 գլուխ) սկսվում է Տրդատ Գ-ի թագավորելով և ավարտվում Հայաստանում Բագրատունյաց թագավորության հիմնադիր Աշոտ Ա-ի գահակալմամբ (885–890), իսկ Բյուզանդիայում՝ Մակեդոնական հարստության հաստատմամբ (IX դ. 2-րդ կես): Ամենաընդարձակն ու արժեքավորը երրորդ հանդեսն է, որը հեղինակը վերնագրել է «Պատմութիւն ժամանակաց ինքնախօսութեան»: Բաղկացած է 48 գլխից և բովանդակում է Աշոտ Ա-ից մինչև Գագիկ Ա Բագրատունու գահակալման 15-րդ տարվա (1004) հանգամանալից պատմությունը: Ի տարբերություն նախորդ երկուսի, որոնք փաստորեն ծաղկաքաղ են տարբեր աղբյուրներից, երրորդ հանդեսում հեղինակը ինքնուրույնություն է դրսևորել՝ հատկապես վերջին 75 տարիների պատմությունը շարադրելով որպես դեպքերի ժամանակակից և ականատես: Ստեփանոս  Տարոնեցին իր երկում պաշտպանել է Հայոց կենտրոնացված պետականության և եկեղեցու ամրապնդման շահերը: Այդ ժամանակ Հայաստանում վերստին բորբոքվել էին միաբնակ-երկաբնակ վեճերը: Երրորդ հանդեսի 21-րդ գլուխը (ծավալով՝ հանդեսի կեսը) իրենից ներկայացնում է հայոց հավատո խոստովանությունն ու պաշտպանությունը՝ շարադրված Խաչիկ Ա Արշարունի կաթողիկոսի հրամանով և հասցեագրված Սեբաստիայի հույն մետրոպոլիտին:

Ստեփանոս  Տարոնեցին միակն է, որ հիշատակում է Կ. Պոլսի Ս. Սոֆիայի տաճարի՝ երկրաշարժից քանդված գմբեթը (հեղինակի մոտ՝ ամբողջ տաճարը) վերակառուցած ճարտարապետի անունը՝ Տրդատ: Պատմության մեջ մեծարժեք վկայություններ կան Հայաստանում վանքերի շինարարության մասին, տեղեկություններ Կամրջաձորի, Նարեկի, Հաղպատի, Սանահինի, Հոռոմոսի և այլ վանքերի կառուցման, ինչպես նաև քաղաքացիական շինությունների, օր., Անի քաղաքի պարիսպների մասին:

Ստեփանոս  Տարոնեցու «Տիեզերական պատմութիւնը» առաջին անգամ հրատարակել է Կարապետ Շահնազարյանցը՝ Փարիզում (1859), այնուհետև՝ Ստ. Մալխասյանցը՝ առաջաբանով և ծանոթագրություններով (Սանկտ Պետերբուրգ, 1885):

Հրատարակվել է նաև ռուսերեն (Մ. Էմինի թարգմանությամբ, 1864), գերմ. (Հ. Գելցերի թարգմանությամբ, 1907), ֆրանս. (Է. Դյուլորիեի թարգմանությամբ, 1883): Բացի «Տիեզերական պատմութիւն»-ից Ստեփանոս  Տարոնեցին գրել է (մեզ չի հասել) Երեմիայի մարգարեության մեկնությունը: Այդ մասին հիշատակում է Գրիգոր Մագիստրոս Պահլավունին. «Մեկնութիւն Երեմիայի մարգարէի, զոր գրեալ է Ասողնկայ երջանիկ ծայրագոյնն ծերոյ»:

                                                                                Բարթիկյան  Հ.


Աղբյուրը՝  «Քրիստոնյա Հայաստան» հանրագիտարան, գլխ. խմբ. Հովհ. Այվազյան, Հայկական հանրագիտարան հրատ., Երևան 2002, էջ 930:

 

ՀՀ, ք. Երևան,
Ալեք Մանուկյան 1,
ԵՊՀ 2-րդ մասնաշենք,
5-րդ հարկ,
Հեռ.` + 37460 71-00-92
Էլ-փոստ` info@armin.am

Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են: Կայքի նյութերի մասնակի կամ ամբողջական օգտագործման, մեջբերումների կատարման դեպքում հղումը պարտադիր է` http://www.armenianreligion.am