• Նորություններ
• Հղումներ
• Գործընկերները
• Կայքի Քարտեզ

 ՏԱՂ 1. չափածո ստեղծագործություն, բանաստեղծություն: Հայ մատենագրության մեջ «տաղ» բառն ավանդվել է V դ. 2-րդ կեսից` քերականական, փիլիսոփայական, ճարտասանական  բնույթի մի քանի հունարեն երկերի հայերեն թարգմանություններում՝  որպես բնագրերում հանդիպող εքπք ος (էպոս) և երբեմն էլ στιχք ος (ստիքոս) բառերի համարժեք: Այդ թարգմանություններում, որոնցից են Դիոնիսիոս Թրակացու «Քերականական արուեստ», Փիլոն Ալեքսանդրացու «Իլինելիութեանն», «Յաղագս վարուց կենաց տեսարանի», Թեոն Ալեքսանդրացու «Յաղագս ճարտասանական կրթութեանց», Պլատոնի «Պաշտպանութիւն Սոկրատայ», «Յաղագս օրինաց և օրէնսդրութեանց», «Ի Մինովս և յաղագս օրինի»  երկերը, «տաղ»  բառը գործածվել է ինչպես գրական, այնպես էլ ոչ գրական նշանակությամբ, նայած թե բնագրային «էպոսը», որը հին հունարենում ունեցել է տասից ավելի իմաստ, ինչպես նաև «ստիքոսը», տվյալ շարադրանքում ինչ նշանակություն են արտահայտել: Կայունանալով որպես եզրաբառ (տերմին)՝ տաղը. հայ մտածողների (Դավիթ Քերական, Ստեփանոս Սյունեցի, Գրիգոր Մագիստրոս Պահլավունի, Ներսես Շնորհալի և ուր.) երկերում ըմբռնվել ու մեկնաբանվել է միայն գրական նշանակությամբ՝ որպես ռիթմիկ կառուցված չափածո խոսք. «Զտաղն՝ զչափով գրեալն» բացատրված է Դիոնիսիոս Թրակացու քերականության հայերեն թարգմանությանը կցված բառացանկում: «Վանգիւք չափեալ բանին տաղ ասի, այսինքն՝ չափեալ»,– նշել է Հովհաննես Երզնկացին (Պլուզ): «Տաղ կոչ է՝  զչափով գրեալն»,– բառի իմաստը մեկնաբանել է Եսայի Նչեցին: «Տաղ է չափով և կշռով գրեալքն»,– գրել է Դավիթ Զեյթունցին:

Թեպետ տաղի մասին հայ մտածողների տեսական ըմբռնումները գալիս են ոսկեդարից, այնուամենայնիվ որոշակիորեն պարզաբանված չէ, թե մինչև X դ. հորինված որևէ չափածո երկ կոչվե՞լ է տաղ, թե՞ ոչ: Հանրահայտ է, որ հայ գրականության մեջ տաղի պահպանված հնագույն նմուշներն ստեղծվել են միայն X դ. գրական-երաժշտական բնույթ ունեցող Գանձարան ժողովածուի կազմավորման պահանջով՝  որպես տվյալ ժողովածուի առանձին մասերը ներկայացնող կանոնների բաղկացուցիչ միավորներ:

Եվ քանի որ այդ կանոնները կոչված էին զարդարելու ազգային եկեղեցական տոների հանդիսությունները, ուստի դրանց մեջ ընդգրկվող տաղային միավորներն անհրաժեշտաբար պետք է ունենային հոգևոր բովանդակություն: Հետևաբար՝  պահպանված հնագույն տաղերը հոգևոր ստեղծագործություններ են:

Հոգևոր Տաղերի (մեզ հասած) առաջին հորինողը Գրիգոր Նարեկացին է, որի գրական ավանդները հետագայում զարգացրել է Ներսես Շնորհալին: Քրիստոսի Ծննդյան ու Հայտնության, Ջրօրհնեքի, Տյառնընդառաջի, Հարության, Համբարձման, Հոգեգալստյան, Վարդավառի, Խաչի, Եկեղեցու և այլ տոների համար նրանք ստեղծել են գեղեցիկ Տաղեր, որոնք մեծ մասամբ արտահայտում են ուրախ, տոնական տրամադրություններ: Գրիգոր Նարեկացու որոշ գործեր («Տաղ Յարութեա», «Տաղ յօրհնել ջրոյն», «Տաղ Ծննդեան», «Տաղ Վարդավառի», «Մեղեդի Ծննդեան»-ն) հոգևոր գաղափարներն ու զգացմունքներն արտացոլում են կենդանի իրականությունից վերցված պատկերներով, իսկ Ներսես Շնորհալու Տաղերը՝ ուղղագիծ, նրբագեղ ու կանոնիկ արտահայտչաձևերով: Ներսես Շնորհալու տաղային ժառանգությունն ընդգրկում է նաև Հովհաննես Մկրտչի, Աստվածածնի, Ծաղկազարդի, Խաչելության, Ստեփանոս Նախավկայի, Անտոն Անապատականի, հրեշտակապետների, առաքյալների, մարգարեների, հայրապետների, մարտիրոսների տոները: Ներսես Շնորհալին հորինել է նաև ազգային եկեղեցական  սրբերին նվիրված հոգևոր Տաղեր: Հայտնի են Գրիգոր Լուսավորչին, Տրդատ Գ թագավորին, ս. Հռիփսիմեին և Հռիփսիմյանց կույսերին, Ներսես Ա Մեծին ձոնված նրա ստեղծագործությունները:

Գրիգոր Նարեկացու և Ներսես Շնորհալու գործը շարունակել են Հովհաննես Երզնկացին, Խաչատուր Կեչառեցին, Ֆրիկը, Կոստանդին Երզնկացին, Առաքել Սյունեցին, Առաքել Բաղիշեցին, Մկրտիչ Նաղաշը, Գրիգորիս Աղթամարցին և ուրիշներ՝ ոչ սոսկ Գանձարաններ կազմելու շարժառիթով, այլ եկեղեցական կանոններից դուրս տարաբնույթ բովանդակությամբ Տաղեր ստեղծելու նպատակով:

Տերունական տոներին նվիրված Տաղերում Ավետարաններից վերցված նյութը հաճախ, պակաս հուզականությամբ, վերաշարադրվել է: Մինչդեռ ավելի քնարական են Աստվածածնին նվիրված Տաղերը, որոնք բաժանվում են երեք խմբի՝ ա. Աստվածածնի գովեստներ, բ. Աստվածամորն ուղղված պաղատագին դիմումներ, գ. մայրական սրտի մորմոքները պատկերող ողբեր: Գովեստներն աչքի են ընկնում այն կանոնիկ փոխաբերությունների գործածությամբ, որոնք դեռևս VI դ. մեկնության հատուկ առարկա են դարձել Պետրոս Սյունեցու «Գովեստ ի սուրբ Աստուածածինն» գրվածքում («այգի վայելուչ», «մորենի անկիզելի», «գաւազան ծաղկեալ», «սափոր ոսկի», «տուփ անուշահոտ խնկոց», «պարտէզ փակեալ», «աղբիւր կնքեալ» ևն): Աստվածամորն ուղղված աղաչանքներում իշխում է նրա միջնորդությամբ թողության արժանանալու գաղափարը («Զքեզ ունիմ միջնորդ, կենաց ճար և յո՛յս» «Ի նեղութեան ժամոյն օգնեա՛ եղկելո՛յս»):

Իսկ Աստվածածնի ողբերը արտացոլում են որդու կրած տառապանքների նկատմամբ սիրող մոր դրսևորած անհուն վիշտն ու կսկիծը («Սիրտըս խոցեալ կըսկըծի, Աղիք ծնօղիս

գալարի, Զքեզ տեսնեմ ծարաւի Արբեալ քացախ և լեղի»): Կան Տաղեր, որոնք այս երեք մոտիվներն ընդգրկում են միաժամանակ: Արծարծվող նյութի տեսակետից տարբեր խմբեր են ներկայացնում հոգու և մարմնի հարաբերության, աշխարհի ունայնության, մեղքի և ապաշխարանքի խնդիրներին վերաբերող Տաղերը, ինչպես նաև չափածո վկայություններն ու տեսիլները: Ժանրային պատկանելության առումով՝  հոգևոր Տաղերը օրհնություն են, գովեստ, ողբ, աղաչանք, խրատ: Ամբողջությամբ վերցրած՝  դրանք հորինված են հայոց լեզվի տաղաչափության գրեթե բոլոր տեսակներով: Հոգևոր Տաղերի օրինակով և հետևությամբ միջնադարյան Հայաստանում աստիճանաբար կազմավորվել և հաստատվել են աշխարհիկ բովանդակությամբ Տաղեր:

2. Հայկական միջնադարյան երգարվեստի դրսևորում: Ունեցել է երկու հիմնական նշանակություն՝ ընդհանուր իմաստով՝ երգ (ինչպես նաև չափածո տեքստով), նեղ իմաստով՝ երաժշտաբանաստեղծական ժանր:

Տաղը դրսևորվել է և՛ աշխարհիկ, և՛ հոգևոր բովանդակությամբ, առաջինը՝ առավել հակիրճ ծավալով, իսկ հոգևորը` զարգացած և ծավալուն նկարագրով: Հոգևոր երգաստեղծության մեջ Տաղերը առաջ են եկել հանդիսավոր ծեսի անհրաժեշտությամբ, զերծ են մնացել կանոնացումից, ինչը նպաստել է Տաղերի առավել ազատ և բուռն զարգացմանը: Այս ժանրի շրջանակներում (զարգացման որոշակի ժամանակահատվածում) հաղթահարվել է ձայնեղանակային մտածողությունը:

Տաղի երաժշտաբանաստեղծական զարգացած հատկանիշները նրան մոտեցրել են տարբեր ժանրերի, օրինակ՝ վոկալ կամ նվագարանային արիաների (Ռ. Աթայան): Կոմիտասը Տաղը համարել է ներբող, որի բովանդակությունը Քրիստոսի, քրիստոնեական սրբերի կյանքի ամենաազդեցիկ դրվագների պատկերումն է: Ըստ Կոմիտասի՝ Տաղի ժանրը ծագել է V դ. և սկզբնապես՝ ժողովրդական երգարվեստի ոլորտում: Սակայն զարգացումն ու բուռն վերելքը կատարվել են Գրիգոր Նարեկացու (X դ.) ժամանակաշրջանում և, թերևս, նրա շնորհիվ: Իրենց եղանակներով բանավոր ավանդմամբ (XIX դ. 2-րդ կեսին հայկական նոտագրությամբ գրառված) մեզ հասած՝  Գրիգոր Նարեկացու մի քանի Տաղերը վկայում են հայկական միջնադարյան երաժշտաբանաստեղծական արվեստի հզոր զարգացման և գեղագիտական աննախադեպ բարձր մակարդակի մասին: Նրանց երաժշտական  նկարագիրն արտացոլում է հայ երգարվեստի մյուս ճյուղերի (օր., գուսանական) հետ ունեցած սերտ առնչությունները: Ակնհայտ է, որ, ի տարբերություն համաքրիստոնեական երգարվեստում զուգահեռներ ունեցող հոգևոր երգաժանրերի, Տաղերը ձևավորվել են հատկապես տեղական (նախաքրիստոնեական) երգաստեղծական մշակույթի հիման վրա և նրա թելադրած հատկանիշներով: Այսօր էլ փաստելի են հոգևոր Տաղերի և վիպական արվեստի միջև եղած ժառանգական կապերը:

Տաղերը, հայկական միջնադարյան մասնագիտացված երգարվեստի ամենազարգացած ժանրերից մեկի արտահայտությունը լինելով, արտացոլել են ժամանակի գաղափարատեսական, գեղագիտական ամենավառ դրսևորումները, որոնք կրել են համամշակութային բնույթ: Այս ժանրի շրջանակում երաժշտական լեզվաոճի հզոր զարգացումն ազդել է նաև հոգևոր այլ երգաժանրերի վրա:

Տաղ ժանրի առանցքի շուրջ առաջացել է որոշակի ընդհանրություններով պայմանավորված ժանրերի լայն ոլորտ՝ «Տաղային արվեստ» անվանումով (Ն. Թահմիզյան): Հետագայում առաջ են մղվել աշխարհիկ Տաղերը (թեև ձևականորեն ներառել են հոգևոր բնույթի որոշ ձևակերպումներ):

Նշանավոր տաղերգուներից են Գրիգոր Նարեկացին, Գրիգոր Գ Պահլավունին, Ներսես Շնորհալին, Հովհաննես Երզնկացին (Պլուզ) և ուրիշներ: Մեղեդիական հնչողությամբ մեզ հասածներից մեծ արժեք են ներկայացնում Գրիգոր Նարեկացու «Հաւուն, հաւուն» «Ահեղ ձայնս» կամ «Ես ձայն զառիւծուն ասեմ», «Սայլն այն իջանէր»,  «Հաւիկ մի պայծառ տեսի» (նախկինում վերագրվել է այլ հեղինակի), անեցի Անանուն հեղինակի «Տիրամայրն» (հավանաբար՝ XI–XII դդ.) և այլ Տաղեր: Գրիգոր Նարեկացու հիշյալ Տաղերը («Սայլն այն իջանէր»-ը՝ մասնակիորեն) վերականգնել է Կոմիտասը:

                                                                          Ներսիսյան Վ., Նավոյան Մ.

Աղբյուրը՝ «Քրիստոնյա Հայաստան» հանրագիտարան, գլխ. խմբ. Հովհ. Այվազյան, Հայկական հանրագիտարան հրատ., Երևան, 2002, էջ 998-1000: