• Նորություններ
• Հղումներ
• Գործընկերները
• Կայքի Քարտեզ

ՏՅԱՌՆԸՆԴԱՌԱՋ, Տեառնընդառաջ, Տոն Քառասնօրյա Գալստյանն Քրիստոսի ի Տաճարն (ժողովրդախոսակցական ձևով՝ Տերենդեզ, Տըրնդեզ, Տերընտաս և այլն), Հայ եկեղեցու Տերունի տոներից՝ նվիրված քառասնօրյա մանուկ Հիսուսի ընծայմանն Աստծուն՝ Երուսաղեմի տաճարում, որտեղ Սիմեոն ծերունին ու Աննա մարգարեուհին ընդառաջ են եկել Հիսուսին: Չորս Ավետարաններից միայն Ղուկասի Ավետարանն է նկարագրում այս խորհրդավոր իրադարձությունը. «Եվ երբ ութ օրերը լրացան, և նա թլփատվեց, նրա անունը Հիսուս դրվեց, ինչպես հրեշտակի կողմից կոչվել էր, երբ դեռ չէր հղացվել մոր որովայնում: Երբոր  նրանց սրբագործման օրերը լրացան, Մովսեսի Օրենքի համաձայն՝ նրան Երուսաղեմ տարան՝ Տիրոջը ներկայացնելու համար, ինչպես գրված էր Տիրոջ Օրենքում. «Ամեն արու զավակ, որ արգանդ է բացում, Տիրոջ համար սուրբ պիտի կոչվի»: Եվ Տիրոջ Օրենքում ասվածի համաձայն՝ ընծա պետք է տալ մի զույգ տատրակ կամ աղավնու երկու ձագ» (Ղուկ. 2.21–24): 

Եվ ահա, երբ Մարիամ  Աստվածածինն ու Հովսեփը Ղուկաս ավետարանչի հիշատակած «Տիրոջ Օրենքը» (տես Ղևտ. 12) կատարելու համար այցելել են տաճար, Սուրբ Հոգուց առաջնորդվելով՝ տաճար է եկել «արդար ու աստվածավախ» Սիմեոն ծերունին, որին  «Սուրբ Հոգուց հրամայված էր»  մահ չտեսնել, մինչև որ տեսներ Տիրոջ Օծյալին: Արդար ծերունին գրկել է մանուկ Հիսուսին, օրհնել Աստծուն և ասել. «Այժմ, ո՛վ Տեր, խաղաղությամբ արձակիր քո ծառային՝ ըստ քո խոսքի. որովհետև աչքերս տեսան քո փրկությունը, որ պատրաստեցիր բոլոր ժողովուրդների առաջ, լույս, որ կլինի հայտնություն հեթանոսների համար և փառք՝ Իսրայելի քո ժողովրդի համար» (Ղուկ. 2.29–32): Ապա դառնալով Տիրամորը՝ ասել է.«Իսկ քո հոգու միջով էլ սուր պիտի անցնի, որպեսզի բազում սրտերի խորհուրդներ հայտնի դառնան» (Ղուկ. 2.35): Տաճարի մեջ Տիրոջը գոհություն է հայտնել նաև Աննա մարգարեուհին, պատմել խորհրդավոր Մանկան մասին (Ղուկ. 2.36–38): Ավետարանական այս իրողությունն է ընկած Տյառնընդառաջի տոնակատարության հիմքում: 

Հայ եկեղեցին Տյառնընդառաջը, որպես անշարժ տոն, կատարում է փետրվարի 14-ին: Փետրվարի13-ի երեկոյան, եկեղեցական ժամերգությունից հետո տեղի է ունենում նախատոնակ, անդաստան. ծիսակատար քահանան վառում է ս. Սեղանի վրա դրված մոմերը: Հավատացյալները, վառելով իրենց մոմերը, տանում են տուն: 

Տյառնըդառաջի օրը եկեղեցում ս. Պատարագ է մատուցվում, եկեղեցու չորս անկյուններում կարդացվում են Ավետարանի համապատասխան մասերը, գովերգվում է լույսը՝ ակնարկելով Սիմեոն ծերունու խոսքը՝ «Լոյս ի յատնութիւն հեթանոսաց», հիշատակվում են նույն Սիմեոնը և Աննա մարգարեուհին, երգվում են շարականներ, որոնք պատմում են  Սուրբ Կույսից մարմին առած մանուկ Հիսուսի տաճար բերվելը, փառաբանվում է Փրկչի Մարդեղության խորհուրդը: Այնուհետև եկեղեցու բակում, հինավուրց ավանդույթի համաձայն, խարույկ են վառում, ինչը սահմանված չէ քրիստ. և եկեղեց. որևէ օրենքով կամ կանոնով: Ուսումնասիրողները գտնում են, որ կրակ վառելու ավանդույթը գալիս է հեթանոսական շրջանից. հայոց մեջ՝ կապված Միհր կամ Տիր կուռքերի, հնդիրանական ժողովուրդների  մոտ՝ Ագնիի կամ նույն Միհր (Միթրա) կուռքի պաշտամունքի հետ: Մաղաքիա արք. Օրմանյանը հավանական է համարում, որ Տ. անվան փոխարեն ժողովրդի մեջ գործածվող Տերն տաս անվանումը վկայում է հենց Տիր կուռքի պատվին կատարված վաղնջական ծեսի մասին: Հուրը, ըստ Աստվածաշնչի, ունի. ա. Փորձիչ նշանակություն: Դա առկա է, օր., Դանիելի մարգարեության մեջ, երբ Դանիելի երեք ընկերները՝ Սեդրակը, Միսակը և Աբեդնագովը, Նաբուքոդոնոսոր արքայի կողմից գցվել են կրակի հնոցը, սակայն մնացել անվնաս, քանզի մաքուր էին, և Աստված իրենց հետ էր (3.8– 97). բ. պատժիչ, կործանիչ նշանակություն:Այսպես, երբ Օքոզիա արքայի հիսնապետները գնացել են լեռան վրա օթևանած Եղիա մարգարեի մոտ՝ նրան բռնությամբ արքայի մոտ տանելու, Եղիան երկնքից երկու անգամ կրակ է իջեցրել, որը լափել է հիսնապետներին ու զինվորներին (Դ Թագ. 1.1–11): Վերջին՝ Դատաստանի օրը, ինչպես բազմիցս նշվում է մարգարեություններում ու Նոր կտակարանում, դատաստանը կատարվելու է կրակի միջոցով. գ. մաքրագործիչ, զորացուցիչ  նշանակություն, իբրև Սուրբ Հոգուն ուղեկից հատկություն և Աստծո ներկայության ցուցիչ («Ես ձեզ ջրով եմ մկրտում ապաշխարության համար, բայց  ով գալիս է ինձնից  հետո, ինձնից  ավելի հզոր է, և ես արժանի չեմ հանելու նրա կոշիկները. նա կմկրտի ձեզ Սուրբ Հոգով և հրով. նա, որի քամհարը իր ձեռքում է, և կմաքրի իր կալը, ցորենը կհավաքի իր շտեմարանում և հարդը կայրի անշեջ կրակով», Մատթ. 3.11–12, տես նաև Մարկ. 1.1–8, Ղուկ. 3.16–17, Հովհ. 1.26–27): 

Կրակը (հուրը) Աստվածաշնչում խորհրդաբանվում է իբրև Բարձրյալ Աստծո ամենաառաջնային հատկություններից մեկը, երկնային երևույթ: 

Տյառնընդառաջի ծիսակատարության մաս կազմող կրակը, հավանաբար, III դարից հետո Հայ եկեղեցու ծիսակարգն է մուծվել՝ նկատի ունենալով կրակի վերոհիշյալ՝ աստվածաշնչյան խորհրդաբանությունը: Հավանաբար, Գրիգոր Ա Լուսավորչից հետո, Սահակ-Մաշտոցյան շրջանում է մտել Տոնացույց: Տյառնընդառաջի շարականը վերագրվում է Մովսես Քերթողին: 

Ժամանակին հայ իրականության մեջ գոյություն,են ունեցել Տյառնընդառաջի տոնակատարության հետ կապված ազգ. սովորույթներ, ավանդություններ ու պատկերացումներ: Այսպես, հին Ջուղայում նորապսակ երիտասարդներն իրենց ձեռքերի վառված մոմերով, քահանայից հետո, վառել են եկեղեցու բակում դրված փշե դեզը, վառված մոմերով վերադարձել տները և վառել տանիքների վրա դրված դեզերը, որից հետո ցատկել են կրակի վրայով: Այդ օրը նորահարսին նվերներ են տվել: Գրեթե նույնը, որոշ փոփոխակներով, կատարել են նաև Շիրակում, Բասենում, Վաղարշապատում, Վանում և այլուր: Տյառնընդառաջի խարույկի ծխի ուղղությամբ որոշել են, թե որ կողմի դաշտերն են բերրի լինելու. եթե տանը հիվանդ է եղել, նրան երդիկով դուրս են բերել տան կտուրը՝ դեզի մոտ, որ լավանա: Դեզի վրայով ցատկելը բացատրել են կրակի բուժիչ, մաքրագործ և դիվահալած նշանակությամբ, որ ի զորու է ազատագրելու ամեն «չլավից» (ոչ լավ, չար բանից):

Տյառնընդառաջի ժողովրդական տոնակատարումը գրեթե նույնությամբ պահպանվել է և առավելաբար առընչվում է նորահարսների և առաջիկա բերքի օրհնության հետ: 

Երաժշտություն:  Շարականագիրների միջնադարյան ցուցակների հեղինակները Տյառնընդառաջի կանոնի շարականների հորինումը միահամուռ ընծայում են Մովսես Խորենացուն: Կանոնում առկա են  ինչպես «չափավոր», այնպես էլ՝ «ծանր» տիպի երգեր, որոնք իրենց մեղեդիական-ոճական հատկանիշներով բնորոշ են Մովսես Խորենացու անվանն առնչվող առավել հավաստի շարականների ձայնեղանակային ինքնատիպ հորինվածքին: Դրանցից նշելի են Տյառնընդառաջի կանոնի «ծանր» Հարցը՝  «Օրհնեմք զքեզ», «չափավոր» Մեծացուսցեն՝  «Այսօր քրովբէական» կամ  «չափավոր ծանր» Համբարձին՝ «Մարմնացեալդ ի Կուսէն»: 

Պատկերագրություն: «Տյառնընդառաջ» թեմայի նկարներն ու բարձրաքանդակները պատկերում են Երուսաղեմի տաճարի դիմաց կամ ներսում քառասուն օրական Հիսուսին, որին Տիրամայրը, իբրև Հայր Աստծուն ընդառաջ գնալու խորհրդանշական քայլ, ներկայացնում է Սիմեոն ծերունուն և Աննա մարգարեուհուն: Սովորաբար, Մանկանը գրկած Մարիամը զբաղեցնում է պատկերի ձախ հատվածը, նրա կողքին կամ հետևում Հովսեփն է: Երբեմն տեղերը փոխվում են. Հովսեփը գրկած է լինում Հիսուսին, Մարիամը հետևում է տեսարանին: Կենտրոնում տաճարի խորանն է, որի մեջ ոսկե սափորն է և Աստծո Ուխտի տապանակը: Կենտրոնից դեպի աջ պատկերվում են Սիմեոնը և Աննան: Որոշ նկարներում Մանուկը հայտնվել է Սիմեոնի գրկում: Հովսեփը ձեռքերում պահում է երկու տատրակ: 

Հայկական մանրանկարչության զանազան դպրոցներ հանդես են բերել Տյառնընդառաջի նույն պատկերագրությունը, սակայն՝ տարբեր ոճավորումներով: Թորոս Ռոսլինի, Թորոս Տարոնացու, Հովհաննես Սանդղկավանեցու, Մելքիսեդեկի, Ռստակեսի պատկերումները հարստացնում են թեմայի համաքրիստ. պատկերագրությունը: 

                                           Սարգսյան Լ.,  Արևշատյան Ա.,  Միքայելյան    Մ.

Աղբյուրը՝ 

«Քրիստոնյա Հայաստան» հանրագիտարան, գլխավոր խմբագիր Հովհաննես Այվազյան, Հայկական հանրագիտարան հրատարակություն, Երևան, 2002 էջ 1018-1020:

Տես նաև՝

Օրմանյան Մ., Ծիսական բառարան, Ե., 1992:

Մաթեվոսյան Կ., Ավետիսյան Ա., Ավետարանական պատկերներ, Ե., 1993:

Մանուկյան Ա., Հայ եկեղեցու տոները, 6-րդ հրտ., Թեհրան, 1999: