ՎԱՐԴԱՆ ԱՐԵՎԵԼՑԻ, Վարդան Գանձակեցի, Աղվանից Վարդան, Վարդան Կիլիկեցի, Վարդան Մե ծ, Վարդան Պատմիչ, Վարդան Վարդապետ (մոտ 1200, Գանձակ – 1271, Խոր վիրապ), պատմագիր, մեկնիչ, աստվածաբան, փիլիսոփա, թարգմանիչ, մանկավարժ: Նախնական կրթությունն ստացել է Նոր Գետիկի վանքում, որտեղ աշակերտել է Մխիթար Գոշին:

Այնուհետև ուսանել է Տավուշի Խորանաշատի վանքում, աշակերտել Վանական Վարդապետին, հմտացել աստվածաբանության, մատենագիտության և քերականագիտության մեջ, տիրապետել բազմաթիվ լեզուների: Վարդապետի, իսկ 1235-ից՝ րաբունապետի աստիճան ստանալուց հետո ծավալել է ուսումնագիտական բեղմնավոր գործունեություն: Հիմնել է Կայենաբերդի Ս. Անդրե վանքի դպրոցը և այնտեղ զբաղվել ուսուցչությամբ (1235–39, 1252–53): 1239-ին ուխտագնացության է մեկնել Երուսաղեմ: Վերադարձին Կիլիկիայի Հայոց Հեթում Ա թագավորի և Հայոց կաթողիկոս Կոստանդին Ա Բարձրբերդցու հրավերով այցելել է Կիլիկյան Հայաստան: Մասնակցել է Սսի 1243-ի ազգային-եկեղեցական ժողովին (տես Սսի եկեղեցական ժողովներ), այնտեղ սահմանված կանոնները 1245-ին բերել մայր Հայաստան՝ արևելյան վարդապետներին: 1248-ին դարձյալ անցել է Կիլիկիա՝ իր հետ տանելով արևելյան վարդապետների պատասխան թուղթը,մասնակցել է Կիլիկիայի հայկական պետության քաղաքական և հասարակական կյանքին, Կաթոլիկ եկեղեցու ու Բյուզանդիայի ոտնձգությունների դեմ պայքարին: Կոստանդին Ա Բարձրբերդցի կաթողիկոսի համագործակցությամբ գրել է Հայաստանիբնակչությանն ուղղված «Թուղթ խրատական»-ը և Հռոմի պապի դավանաբանական գրության պատասխանը, մասնակցել Սսի 1251-ի ժողովի ընդունած կանոնների մշակմանը: 1252-ին վերադարձել է Հայաստան, գումարել Հաղպատի և Ձագավանի եկեղեցական  ժողովները (տես Ձագավանի եկեղեցական ժողով 1270), հիմնել Սաղմոսավանքի, Թեղենյաց մենաստանի, Աղջոց վանքի, Խոր վիրապի, Հառիճի վանքի, Խոր ակերտի դպրոցները: Վարդան Արևելցին  ճառ է արտասանել Հառիճի վանքում՝ նվիրված Մարիամ Աստվածածնին (չի պահպանվել), իսկ Խորակերտի վանքի ճակատին արձանագրված է նրա անունը՝ որպես համբավավոր վարդապետի: Խոր վիրապում նրան աշակերտել են միջնադարյան հայ մշակույթի նշանավոր գործիչներ Գևորգ Սկևռացին, Հովհաննես Երզնկացի Պլուզը, Ներսես Մշեցին, Եսայի Նշեցին, Գրիգոր Բալուեցին և ուրիշներ:

Վարդան Արևելցին  թողել է մատենագիտական հարուստ ժառանգություն՝ պատմական, մեկնողական, քերականագիտական բնույթի երկասիրություններ, բազմաթիվ ճառեր, ներբողներ, խրատներ, թղթեր: Վարդան Արևելցին հայ մեկնաբանական մտքի ամենանշանավոր դեմքերից է, մի ամբողջ մեկնաբանական դպրոցի հիմնադիր: Հայ և Ընդհանրական եկեղեցու ս. հայրերի մեկնող. երկերը համակարգելիս նա սոսկաբար չի շարադրել նրանց մտքերը, այլ տվել է նոր մեկնություններ, որոնք չեն ունեցել նախորդները: Հայ մեկնողական գրականության լավագույն նմուշներից են «Մեկնութիւն Սաղմոսաց»,  «Մեկնութիւն Հնգամատենին»,  «Մեկնութիւն Դանիէլի» և այլ գործեր, իսկ Երգ երգոցի նրա մեկնությունը հայ մեկնաբանական մտքի կարևոր երկերից է: Այդ մեկնությունը որոշ ձեռագրերում անվանվում է պարզություն (պարզաբանություն): Վարդան Արևելցին  պարզ, դյուրըմբռնելի ներկայացրել է իր նախորդ մեկնությունների ամբողջ. պատկերը: Երկի հիմք ընդունելով Գրիգոր Նյուսացու մեկնությունը ՝ Վարդան Արևելցին պարզաբանելով շարադրել է նրա մտքերը՝ լրացնելով Ընդհանրական եկեղեցու մյուս ս. հայրերի և Գրիգոր Նարեկացու մեկնություններով: Իսկ սկսած 6.7-ից տվել է իր ինքնուրույն մեկնությունը:

Բազմաթիվ և բազմաբնույթ են Վարդան Արևելցու ճառերը, խրատները, ներբողներն ու թղթերը, որոնք արծարծում են աստվածաբանական խնդիրներ, ծիսական հարցեր կամ նվիրված են սուրբերի կյանքին ու գործունեությանը (Գրիգոր Լուսավորչին, նրա որդիներին և թոռներին, Հովհաննես Գ Օձնեցուն, Մարիամ Աստվածածնին,Հովհաննես Մկրտչին): Առավել հայտնի են.

«Ճառ ի Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ Հայաստան աշխարհիս»,  «Յայտարարութիւն բանից յերիցս երանեալ հոգին մեր ի Ս. Հայրապետն Յովհան Աւձնեցին», «Թուղթ առ Հայոց կաթողիկոսն Կոստանդին» ևն:

Վարդան Արևելցին մեծ ուշադրություն է դարձրել երաժշտության տեսության և գեղագիտության հարցերին, անդրադարձել ձայնեղանակների մասին ուսմունքին, երաժշտության զգայական մեծ ազդեցությանը: Նա հայտնի է նաև որպես բեղուն շարականագիր: Վարդան Արևելցու գրչի արգասիքն են Շարակնոցում Աստվածածնի ծննդյան առաջին կանոնը («Որ նախիմաց իմաստութեամբ»), տասներկու առաքյալների օրհնությունը («Ի յանսահման ծովէն») և ս. Թարգմանչաց կանոնի օրհնության երկու պատկերները («Որք զարդարեցին» և «Որ թագաւորաց»): Վարդան Արևելցուն են վերագրվում Խաչին նվիրված ճառեր, «Կանոնական բանս» գրվածքը,առակներ, ընդարձակ և համառոտ տարբերակներով պահպանված  «Աշխարհացոյց»-ը:

Հեղինակ է նաև քերականական  երկու աշխատությունների՝  «Մեկնութիւն քերականին» և «Վասն բանին մասանց»,  որոնք գրված են ժամանակի խոսակցական լեզվով: Առաջինը, որը գրել է Հեթում Ա-ի պատվերով, Դիոնիսիոս Թրակացու քերականության հայերեն թարգմանության մեկնությունն է, իսկ երկրորդը՝ հայոց լեզվի շարահյուսության սկզբունքների նկարագրությունը: Հեղինակը քերականությունը զատում է ճարտասանությունից ու տրամախոսությունից՝ այն ներկայացնելով որպես խոսքի մասերին նվիրված ինքնուրույն գիտություն: Տեղեկություններ է հաղորդել նաև բարբառների մասին:

Հայ միջնադարյան մատենագրության մեջ ուրույն տեղ ունի Վարդան Արևելցու «Լուծմունք ի Ս. Գրոց» ժողովածուն՝ գրված Հեթում Ա թագավորի պատվերով (հայտնի է «Ժղլանք» անունով): Բազմաթիվ և բազմաբնույթ նյութերից կազմված, դյուրըմբռնելի միջին հայերենով շարադրված, հանրագիտարանային բնույթի ծավալուն այս երկը եղել է միջնադարյան Հայաստանի ամենատարածված գրքերից: Վարդան Արևելցու պատմական  գլխավոր  երկասիրությունը «Հաւաքումն պատմութեան» գիրքն է, որը համընդհանուր պատմություն շարադրելու նոր փորձ էր հայ պատմագրության մեջ: Բաղկացած է «Նախերգանքից» և հարյուր գլխից: Բուն պատմությունն սկսվում է Բաբելոնյան աշտարակաշինությունից և հասնում մինչև կաթողիկոս Կոստանդին Ա Բարձրբերդցու մահը (1267): Որպես սկզբնաղբյուր հեղինակն օգտագործել է Եվսեբիոս Կեսարացու, անցյալի գրեթե բոլոր հայ պատմիչների ու մատենագիրների, իր ժամանակակիցներից՝ Վանական Վարդապետի, Կիրակոս Գանձակեցու և ուրիշների աշխատությունները, վիմական արձանագրություններ, դիվան. փաստաթղթեր, ժողովրդական  պատումներ: Հատկապես արժեքավոր է իր ապրած ժամանակաշրջանի՝ XII դ. վերջի և XIII դ. պատմական  իրադարձությունների նկարագրությունը:

Երկը կարևոր աղբյուր է այդ ժամանակաշրջանի Հայաստանի և հարևան երկրների ու ժողովուրդների պատմության ուսումնասիրության համար:

Նշանակալից է նաև Վարդան Արևելցու թարգմանչական գործունեությունը. հունարենից, լատիներենից և ասորից թարգմանել է բազմաթիվ գործեր: Ասորի Իշող քահանայի աշխատակցությամբ 1248-ին թարգմանել է ասորի ժամանակագիր Միքայել Ասորու (1126–99) «Ժամանակագրութիւնը» և «Յաղագս քահանայութեան» գործը: Խմբագրել ու լրացրել է Տոնապատճառ ծիսական ժողովածուն:

Վարդան Արևելցին  իր գրական մեծ վաստակի և հոգևորկրթական գործունեության շնորհիվ հսկայական ճանաչում է ունեցել միջնադարյան Հայաստանում և Կիլիկիայում: Ժամանակակիցները նրան մեծարել են «սուրբ», «հոգիապայծառ սուրբ հայր», «լուսավոր վարդապետ», «եռամեծ», «տիեզերալույս վարդապետ» պատվանուններով: Իսկ Գրիգոր Տաթևացին նրան միշտ ներկայացրել և պատվել «Մեծն Վարդան» անունով:

                                                                         

                                                                                  Հովհաննիսյան  Պ.

 

Աղբյուրը՝ «Քրիստոնյա Հայաստան» հանրագիտարան, գլխ. խմբ. Հովհ. Այվազյան, Հայկական հանրագիտարան հրատ., Երևան, 2002, էջ 966-968:  

 

ՀՀ, ք. Երևան,
Ալեք Մանուկյան 1,
ԵՊՀ 2-րդ մասնաշենք,
5-րդ հարկ,
Հեռ.` + 37460 71-00-92
Էլ-փոստ` info@armin.am

Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են: Կայքի նյութերի մասնակի կամ ամբողջական օգտագործման, մեջբերումների կատարման դեպքում հղումը պարտադիր է` http://www.armenianreligion.am