• Նորություններ
• Հղումներ
• Գործընկերները
• Կայքի Քարտեզ

 ՎՐԱՑ ԵԿԵՂԵՑԻ, Վրաց ուղղափառ եկեղեցի, վրաց ժողովրդի ազգային եկեղեցին: Մայր աթոռը՝ Մցխեթի Կենարար սյուն տաճարում, վանատունը՝ Թբիլիսիի Ս. Սիոն Մայր տաճարում: Համայն Վրաց կաթողիկոս պատրիարքն է Իլիա Բ (1977-ից, Վրաց եկեղեցու 140-րդ գահակալը):

Վրացական ավանդությունները (ձևավորված X դ-ից հետո) Վրաց եկեղեցու սկզբնավորումը կապում են Բարդուղիմեոս [Արլ. Վրաստանում (Վիրք)] և Անդրեաս [Արմ. Վրաստանում (Կողքիս)] առաքյալների քարոզչության հետ՝ հիմնավորելու համար Վրաց եկեղեցու առաքելական ծագումը և ինքնուրույնությունը (ավտոկեֆալությունը) նվիրապետական խնդիրներ արծարծելիս:

«Վրաստան» հասկացությունն այսօրվա ընդգրկմամբ՝ աղբյուրները հիշատակում են միացյալ թագավորության կազմավորման շրջանից (XI դ.): Քրիստոնեացման շրջանում (IVդ.) այն բաժանված էր երկու մասի՝ Կոլխիդա-Լազիկա (Արմ. Վրաստան) և Իբերիա-Վիրք Քարթլի (Արլ. Վրաստան): Նոր հավատը Արմ. Վրաստան մուտք է գործել Բյուզանդիայից, Քարթլիում՝ Պաղեստին-Ասորիք-Հայք ճանապարհով:

Համավրացական  ավանդությունը երկրի դարձը կապում է Հռիփսիմյանց կույսերի հետ առաքելության եկած Նունեի (Նինո) քարոզչության հետ, որն ի նորո է դարձի բերել Վիրքը:

VII–VIII դդ-ից հետո մշակված ու խմբագրված նրա «Վարքի» առկա խմբագրություններում և «Վրաց դարձը» երկում Նունեի քարոզչության տարածքն ընդգրկել է Կուր գետից հյուսիս՝ մինչև Կովկասյան նախալեռներ ու Բոդբե, մինչդեռ Հվ. Քարթլիի դարձը կապված է Գրիգոր Լուսավորչի անվան հետ: Արլ. Վրաստանի այդ երկու հատվածների (Վիրք) վարչամշակութային միասնականացումն առաջ է բերել Գրիգոր Լուսավորչի և Նունեի պաշտամունքների միահյուսում, իսկ Հայ եկեղեցուց Վրաց եկեղեցու բաժանումից (VII դ.) հետո ազգայնացող Վրաց եկեղեցին հետզհետե ազգայնացրել-ամբողջացրել է նաև դարձի բերողի՝ առաջավոր-ասիական-հայկական դիցարանին բնորոշ անուն կրող, «Արմազի դուստր» Նանե-Նունե-Նինոյի պաշտամունքը:

Հայկական, վրացական աղբյուրները (Մովսես Խորենացի, Փավստոս Բուզանդ, Հովհաննես Ե Դրասխանակերտցի, Կիրակոս Գանձակեցի, Արսեն Սափարացի, Ջուանշեր և ուր.) վկայում են Վիրքում և Այսրկովկասի մյուս շրջաններում Գրիգոր Լուսավորչի ուղարկած քարոզիչների կողմից նոր հավատի տարածման մասին: Հայոց հայրապետը նաև իր թոռ Գրիգորիսին ձեռնադրել է Վրաց և Աղվանից եպիսկոպոս ապետ: Մինչև հայ-վրացական եկեղեցական բաժանումը Վրաց եկեղեցին գործել է՝ ընդունելով Հայ եկեղեցու ավագությունը՝ իբրև առաջինը հավասարների մեջ:

Վրաց-հայկական  աղբյուրները Վիրքի անդրանիկ քրիստոնյա թագավոր են ճանաչում Միհրանին, որի օրոք՝ 355–356-ին (ըստ ակադ. Կ. Կեկելիձեի հաշվարկման), տեղի է ունեցել Վիրքի պաշտոն. դարձը (այլ տարբերակով՝ 337-ին): Վիրքի դարձը պատմող աղբյուրներից հնագույնը (որից էլ օգտվել են հայ և վրաց հեղինակները) Պաղեստինյան Կեսարիայի մետրոպոլիտ (367–395) Գեղասիոսի հաղորդումն է:

Արմ. Վրաստանի քրիստոնեացումն այլ ընթացք է ունեցել. նոր վարդապետությունը նախ ընդունվել է մերձափնյա հունական բնակավայրերում, ապա աստիճանաբար թափանցել վրաց միջավայր (ըստ Ագաթանգեղոսի «Պատմության»  արաբական և հունական խմբագրությունների՝ Գրիգոր Լուսավորիչը քարոզիչներ և քահանաներ է ուղարկել նաև Լազերի և Աբխազների երկիր, Արածանիում մկրտել նրանց թագավորներին): Պրոկոպիոս Կեսարացու (VI դ.) տեղեկությամբ՝ լազերը, ափշիլ-աբխազները և Կողքիսի մյուս էթնիկ միավորները վաղուց արդեն քրիստոնյաներ էին: Սակայն հայտնի է, որ լազերի Ծաթե թագավորը 520–522-ին է Կ. Պոլսում ընդունել քրիստոնեություն, իսկ Հուստինիանոս I-ի օրոք (527–565) դեռ կային դարձի եկող համայնքներ: Մինչև VIII–IX դդ. ներառյալ արևմտավրաց. եկեղեցու արարողության լեզուն հունարենն էր, նկատելի էր Կեսարիայի աթոռի ազդեցությունը:

Մինչև Քարթլիի թագավոր Վախթանգ Գորգասալի (V դ. վերջին քառորդ) ձեռնարկած վարչանվիրապետական  բարեփոխումները՝ Վիրքը ներկայացրել է եկեղեց. մեկ ամբողջություն՝ եպիսկոպոսապետի գլխավորությամբ (մյուս եպիսկոպոսները թագավորի, բդեշխի կամ իշխանական տան դրան եպիսկոպոսներ էին): Վախթանգ Գորգասալը 487-ին հաստատել է կաթողիկոս. ինստիտուտ և երկիրը բաժանել 13 թեմի (այդ շրջանից է Վրաց եպիսկոպոս ապետը կոչվել կաթողիկոս, ավելի ուշ՝ կաթողիկոս-պատրիարք): Հաջորդ տասնամյակներում թեմերի տրոհումը շարունակվել է. 506-ի Դվինի եկեղեցական  ժողովին մասնակցող վրաց եպիսկոպոսների թիվը հասել է 22-ի (բացի կաթողիկոսից ու դրան եպիսկոպոսից):

Նոր հաստատված թեմերից էին Հայաստանին սահմանակից Ցուրտավի, Կումուրդոյի և Կածարեթի եպիսկոպոսությունները: VII դ. եպիսկոպոսական աթոռների թիվը հասել է 35-ի:

Հայոց օրինակով Վիրքում նույնպես կաթողիկոսությունը ժառանգական էր, և 523-ից (թագավորության վերացումից հետո) ժառանգման իրավունքը վիճարկել են երկու՝ պարսկամետ և բյուզանդամետ ընտանիքներ: VI դ. վերջից բյուզանդական Մորիկ, ապա Հերակլ կայսրերի արլ. քաղաքականության թելադրանքով Վիրքում գերիշխել է քաղաքական և դավան-մշակութային կողմնորոշումը դեպի Բյուզանդիա: Նորընծա Կյուրիոն կաթողիկոսը որդեգրել է արևմտամետ (բյուզանդական) կողմնորոշում, ըմբոստա-ցել է և 608-ին խզել Վրաց եկեղեցու ավանդական մշակութային, դավանական և նվիրապետական կապը Հայ եկեղեցուց և ընդունել քաղկեդոնականություն: 

IV–VI դդ. Հայոց և Վրաց եկեղեց-նվիրապետական կապը և դավանական միասնությունը ծնել ու սնել են գրի ու դպրության (Կորյունի վկայությամբ՝ Մեսրոպ Մաշտոցն ու նրա օգնական վրացի Ջաղան են վրաց. գրերի հեղինակները), մատենագրության, ծեսերի, տոների, ճարտարապետական պաշտամունքային կառույցների, մշակութային ու հոգևոր կերտվածքի բազում ընդհանրություններ: Հայերենից և հայերենի միջնորդավորությամբ են վրաց մշակույթին փոխանցվել մատենագրական ոչ քիչ թվով արժեքներ, որոնց գոյությունն իրեն զգալ է տվել հայ-վրացական եկեղեցական բաժանումից հետո երկար ժամանակ: Ճանաչվել են ընդհանուր սրբեր, շարժական տոներ ու տոմար, միասնական պահքեր, անշարժ վեմ-սեղան, ժամասացության կարգ և երուսաղեմյան խմբագրության կանոններ ևն: Պակաս խոսուն չեն վրաց եպիսկոպոսապետներին Հայաստանում օծելու, Ներսես Ա Մեծի սարկավագ Հոբ Հային վրաց եպիսկոպոս ձեռնադրելու, Ցուրտավի թեմակալ եպիսկոպոսներից ոմանց՝ հայ, ոմանց վրացի լինելու փաստերը ևն:

Հայ-վրացական եկեղեցական բաժանումից հետո Վրաց եկեղեցին մինչև XI դ. ճանաչել է Անտիոքի պատրիարքության գերակայությունը (պատրիարքի անվան հիշատակություն, Վրաց կաթողիկոսների օծում, հարկերի վճարում), սակայն արաբական տիրապետության շրջանում (VII–IX դդ.) հաղորդակցությունը գերազանցապես անվանական էր:

Մինչև Աբխազական (արևմտավրաց.) կաթողիկոսության կազմավորումը (X դ.) Փազիսում (Փոթի) է նստել Լազիկայի հույն մետրոպոլիտը, իսկ Աբազգական (Աբխազ.) ինքնակա արքեպիսկոպոսության նստավայրն է եղել Սուխումը (Սեբաստուպոլիս-Ցխում-Սոտերիոպոլիս):

Կաթողիկոսության ստեղծումից հետո մետրոպոլիտությանը փոխարինել է Ճղոնդիդի եպիսկոպոսական  աթոռը, իսկ արքեպիսկոպոսությանը՝ Բիճվինթայի կաթողիկոսությունը՝ երկուսն էլ նվիրապետությամբ նախապես Կ. Պոլսի աթոռին կապված: Միացյալ Վրաստանում Մցխեթի կաթողիկոսությունը պահպանել է իր նախամեծարությունը: Արևելաքրիստոնեական ավանդույթի հետ է կապված վրաց վանականության և անապատականության սկզբնավորումը: Վրաց հոգևոր կյանքի այդ ոլորտը կապված է VI դ. «երեքտասան ասորի հայրերի» քրիստոնյա Արևելքի վանական կենտրոններից (մասնավորապես՝ Անտիոքի ու նրա շրջակայքի անապատներից) հալածվող միաբնակների փախուստի և Քարթլիում ապաստանելու հետ: Ենթադրվում է, որ «ասորի» կոչվող հայրերը Արևելքի անապատներում հաստատված վրացի ճգնավորներ էին, քանի որ Վիրքում բնակչության հետ շփվելու լեզվական դժվարություն չեն ունեցել, իսկ նրանցից Դավիթ Գարեջացին, ըստ վարքի տեղեկության, իմացել է նաև հայերեն:

Իբրև արևելաքրիստոնեական ընտանիքի անդամ Վրաստանը Ասորիքում և Պաղեստինում ունեցել է ազգային  վանքեր ու մենաստաններ: Հետագայում վրացական  միաբանություններ են հաստատվել տարբեր վայրերում՝ կրկին Անտիոք Սև լեռ, Աթոս (Հունաստան), Ռոմանա (Կ. Պոլսի մոտ), Պետրիծոն (Ֆիլիպուպոլսի մոտ) ևն:

IX դ-ից սկսած նշանավոր վանական-գրչության կենտրոններ են հաստատվել Վրաց եկեղեցուն հարած Տայքի ու Կղարջքի վերազարթոնք ապրող վանքերում: Այդ վանական միությունները եղել են գիտության ու մշակույթի կենտրոններ, հաղորդակցվել Արևմուտքի և Արևելքի քրիստոնեական եկեղեցիներում ընթացող գրական մշակութային աշխատանքների հետ, պայքարել աղանդների ու հերձվածների դեմ: Վրաց ազգային մատենագրության բարձրարժեք հուշարձաններ (վարքեր, մեկնություններ, ներբողներ, շարականներ ևն) ստեղծվելուց բացի մեծ վերելք է ապրել թարգմանական գործունեությունը:

Վրաց եկեղեցու գումարած ազգ-եկեղեցական ժողովներից նշանավոր էր 1103-ին Ռուիս-Ուրբնիսիում Դավիթ Շինարար թագավորի պահանջով հրավիրված ժողովը, որը կոչված էր սաստելու բարձրատոհմիկ ազնվականության ներկայացուցիչների՝ եկեղեցական աթոռներին տիրանալու նկրտումները, կարգավորելու ընտրության արժանավորության, ձեռնադրության տարիքի, անկաշառության և այլ խնդիրներ: Ժողովում քննարկվել է նաև հայերի հետ ունենալիք հարաբերության հարցը. որոշվել է Հայ եկեղեցու ուղղափառ դավանությունը որակել իբրև հերձված և կրկին մկրտություն պահանջել հայադավանությունից քաղկեդոնականության անցածներին (այդ որոշման դեմ է ուղղված Մխիթար Գոշի «Յաղագս վրաց» ջատագովական թուղթը):  Վրաց Թամար թագուհու և Հայոց Զաքարյան իշխանական տան ռազմա-քաղաքական դաշինքի թելադրանքով, ինչպես նաև հայ-վրացական միացյալ բանակում ծիսական հարցերը հարթելու նպատակով Զաքարե Բ Մեծը նախաձեռնել է Լոռեի 1205-ի և Անիի 1207-ի ժողովները (տես Անիի եկեղեցական ժողով 1207), որտեղ փորձ է արվել հայ զինվորների համար ևս թույլատրել գործածել (ինչպես վրացիների մոտ) Պատարագի շարժական սեղան: Արևելյան վարդապետները Մխիթար Գոշի գլխավորությամբ մերժել են Հայ եկեղեցու կանոններին հակասող այդ ծիսական նորամուծությունը:

Վարչաքաղաքական հանգամանքների թելադրանքով XI–XIV դդ. ընդարձակվել են Վրաց եկեղեցու ազդեցության շրջանակները. քաղկեդոն. եպիսկոպոսություններ են հաստատվել Վաղարշակերտում (Չանգլի), Անիում, Կարսում, հունադավան միաբանություններ ձևավորվել Քոբայրավանքում, Ախթալայի Ս. Աստվածածին վանքում, Հնեվանքում ևն: Միաժամանակ վրաց հոգևորականությունը քարոզչական  գործունեություն է ծավալել օս-ալանների, լեզգիների, ավարների և հարևան հյուսիս-կովկասյան այլ էթնիկ կազմավորումների շրջանում:

Վրաց պետականության տևական պահպանումը եկեղեցուն ազատ է պահել ոչ հոգևոր խնդիրների ծանրաբեռնումից, ուստի հոգևորականության ջանքերը կենտրոնացվել են կրոնական, գրական-մշակութային ոլորտներում: Վրաց եկեղեցու ներսում տեղական աղանդներ գրեթե չեն ձևավորվել: Սակայն XVI–XVII դդ-ից սկսած Վրաստանը ենթարկվել է պարսկական և օսմանական նվաճումների, կրել տարածքային մեծ կորուստներ, բնակչությունը ենթարկվել է բռնագաղթերի:

Այդ ամենն ուղեկցվել է բնակչության բավական հոծ զանգվածների կրոն. օտարմամբ (լազեր, աճարներ, մեսխեր, ինգիլոներ), մասամբ՝ էթնիկական այլ գիտակցության արմատավորմամբ:

Վրաց եկեղեցին չի կարողացել բավարար չափով ընդդիմանալ դրսեկ կաթոլիկ վարդապետության քարոզչությանը, ուստի ունեցել է համայնքային կորուստներ: XVII–XVIII դդ. Սահմանագլխին Ս.-Ս. Օրբելիանին և որոշ այլ բանագնացներ փորձել են կաթոլիկության հանդեպ ցուցաբերվող հանդուրժողականությունը ծառայեցնել Արևմուտքի հետ քաղաքական մերձեցումներին, սակայն շոշափելի արդյունքների չեն հասել: Նույնը վերաբերում է Անտոն Ա կաթողիկոսի դիվանագիտ-մշակութային գործունեությանը:

1801-ին Վրաց թագավորությունը վերացվել է, և երկիրը միացվել ռուս. կայսրությանը, իսկ 1811-ին Մցխեթի դարավոր ինքնակակաթողիկոսությունը վերակազմվել է էքզարքության: 1814-ին վերացվել է նաև Արմ. Վրաստանի կաթողիկոսությունը: Շուրջ հարյուր տարի անց, 1917-ի Փետրվարյան  հեղափոխությունից հետո Վրաստանը վերականգնել է Մցխեթի իր կաթողիկոսությունը, որի գլուխը կրել ու կրում է «Համայն վրաց կաթողիկոս պատրիարք» տիտղոսը:

Խորհրդային իշխանության տարիներին (1921–1991) Վրաց եկեղեցին պահպանել է իր ինքնակա և պետությունից անկախ գոյությունը: 1962-ին դարձել է Եկեղեցիների համաշխարհային խորհրդի անդամ (1997-ից դադարեցրել է անդամակցությունը):

Ունեցել է հոգևոր սպասավորների և սրբարանների կորուստներ, սակայն նրա գրական-մշակութային, հոգևոր և նյութական արժեքներն անվանի վրացագետների (Ի. Ջավախիշվիլի, Կ. Կեկելիձե, Ե. Թաղայշվիլի, Ս. Կակաբաձե, Գ. Չուբինաշվիլի, Շ. Ամիրանաշվիլի, Ի. Աբուլաձե և այլք) նվիրական ու համարձակ գործունեության շնորհիվ մեծ կորուստներ չեն ունեցել, երկրից դուրս տարված ազգ. շատ գանձեր անկորուստ հայրենիք են վերադարձվել:

XX դ. վերջին տասնամյակներին վրացագիտության նոր սերնդի որոշ ներկայացուցիչներ վերակենդանացրել և գործնական նպատակների են ծառայեցրել հարյուր տարի առաջ մարտնչող-սիրողական միջավայրում հորինված այն տեսությունը, թե Քարթլիի ու Կախեթի վրացախոս հայության զանգվածներ հայադավանությանն անցած էթնիկ վրացիներ են:

Պետական  մարմինների և ակադեմիական շրջանակների հովանավորությամբ Վրաստանի ԳԱ պատմության և ազգագրության ինստիտուտում ազգությունը և ազգանունը «վերականգնող» գրասենյակ է ստեղծվել՝ հազարավոր հայորդիների վրացազգի հայտարարելով: Միաժամանակ, Թբիլիսիում կառուցված մի քանի հայկական եկեղեցիներ (Բեթղեհեմ, Ս. Ստեփանոս, Ս. Կարապետ) «ուսումնասիրվել» ու վերականգնումից հետո օծվել են իբրև վրացական աղոթարաններ:

Վրաց եկեղեցին, բացի իր առտնին հոգևոր կոչումից, ի թիվս այլ վաստակների և ծառայությունների, բախտորոշ ավանդ ունի վրաց ժողովրդի էթնո-մշակութային դիմագիծը կերտելու գործում:

Նրա պատերից ներս մշակվել է վրաց գրական լեզուն, որը հավասարապես ընկալելի և ճանաչելի է դարձել ցեղակից բոլոր էթնիկ միավորներին (քարթեր, եգրիսացիներ, սվաններ, լազեր)՝ այդ լեզվով ստեղծելով ու պահպանելով վրաց ինքնուրույն և թարգման. Հարուստ մատենագրություն, որի շատ էջեր ներկայացնում են ընդհանուր քաղաքակրթական արժեք:

                                                                    Մուրադյան Պ.

Աղբյուրը՝  «Քրիստոնյա Հայաստան» հանրագիտարան, գլխ. խմբ. Հովհ. Այվազյան, Հայկական հանրագիտարան հրատ., Երևան 2002, էջ 986-990: