• Նորություններ
• Հղումներ
• Գործընկերները
• Կայքի Քարտեզ

ԶԱՏԻԿ, սուրբ Զատիկ, Յարութիւն Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի, Հայ առաքելական եկեղեցու հինգ Տաղավար տոներից: Նվիրված է Հիսուս Քրիստոսի Հարությանը: Հին կտակարանի Պասեքի տոնը քրիստոնեության մեջ վերածվել է Քրիստոսի Հարության տոնի, որը հայոց մեջ հաճախ կոչվել է Զատիկ Հարության: Քրիստոսի Հարությունը հիշատակվում է Զատիկ անվամբ: Պասեք բառը, որը V դ.

Աստվածաշնչի հայ թարգմանիչները թարգմանել են Զատիկ, ծագում է եբրայերեն բիսախ (բեսախ) բառից, որը նշանակում է անցում, ելք կամ զատում: Զատիկ բառի վերջնական բացատրություն ցայսօր չկա, այն մերթ մեկնաբանվում է իբրև բիսախ բառի հայ. թարգմանություն՝ զատվելու, ազատվելու իմաստով, մերթ Իբրև դիցաբանական անուն՝ սերված հին եգիպտ. Սադի, հին հնդկական Սատի աստծո անունից (Ղ. Ալիշան), երբեմն էլ մեկնաբանվում է երկու նշանակությամբ՝ և որպես զոհ, և որպես ուրախության տոն, ազատություն (Հ. Աճառյան): Իր բարձրագույն իմաստով՝ Հին ուխտի Պասեքը խորհրդանշում է Հիսուս Քրիստոսին, նրա թափած սուրբ քավչարար արյունը և հառնումը մեռելների միջից՝ հանուն Աստծո ժողովրդի փրկության ու ազատության: Ըստ Հայր Աստծո կամքի և մարգարեությունների՝ Աստծո Որդին պիտի մարմնանար, չարչարվեր, խաչվեր, թաղվեր և երրորդ օրը հարություն առներ (Սաղմ. 15.9– 11, 29.4, 40.11–13, 117.16–17, Օսէէ 6.2–3 ևն), ինչը և կատարվեց: 

Ինչպես որ Իսրայելը (Աստծո ժողովուրդը), գերի լինելով  Եգիպտոսում (խորհրդաբանորեն՝ մեղքի ծառայության մեջ), նոխազի արյան (խորհրդաբանորեն՝ Հիսուսի արյան) միջոցով ճանաչվեց Տիրոջ կողմից, և զատված լինելով, խուսափեց Ոչնչացնողի (Ելք 12.23) հարվածներից ու դուրս եկավ Եգիպտոսից դեպի Ավետյաց երկիր (խորհրդաբանորեն՝ Աստծո թագավորություն), այդպես էլ Հիսուս Քրիստոսը՝ «Գառն Աստուծո» (Հովհ. 1.29), հեղեց իր սուրբ արյունը՝ հանուն մարդկության փրկության և հարություն առավ՝ զատվեց մեռելներից, մեզ ևս շնորհելով հավիտենական կյանքի ավետիսը՝ սուրբ Հոգու միջոցով:

Եկեղեցին Հիսուսի հրաշափառ Հարությունը տոնում է որպես Զատիկ, որովհետև նա է հավիտենական այն զոհը կամ պատարագը, որի միջոցով մարդն ստանում է մեղքերի թողություն, ապա՝ կյանք և հարություն: Պողոս առաքյալը Հիսուսին հենց այդպես էլ կոչում է՝ Զատիկ, «..քանզի Քրիստոս՝ մեր զատիկը, մորթվեց...» (Ա Կորնթ. 5.7–8):

Զատկիի տոնը քանիցս հիշվում է նաև Նոր կտակարանում: Ընդ որում՝ այդ տոնին մասնակցել է նաև ինքը՝ Հիսուսը. առաջին Զատկին, մտնելով Երուսաղեմի տաճարը, վտարել է առևտուր անողներին (Հովհ. 2.13–23): Վերջին Զատիկը Հիսուսը կատարել է իր երկրային ընթացքի վերջին տարին, Զատկի (Բաղարջակերաց) տոնին, հենց Պասեքի երեկոյան (ինչպես զատկական առաջին գառը՝ Հին ուխտում), մատնությունից և խաչելությունից առաջ (Մատթ. 26.17–30, Մարկ. 14.12–24, Ղուկ. 22.1–21): Առաքյալները Հիսուսին և Զատիկ, և Զատկիի գառ են անվանում՝ նկատի առնելով նրա փրկարար զոհագործությունը և ս. Հարությունը: «Ես իսկ եմ հարություն և կյանք» իր մասին վկայել է Հիսուսը (Հովհ. 11.25): 

Ըստ Նոր կտակարանի (Մատթ. 28, Մարկ. 16, Ղուկ. 24, Հովհ. 20, 21)՝ խաչյալ և թաղյալ Հիսուսը երրորդ օրը (միաշաբթի կամ կիրակի) առավոտյան հարություն է առել, երևացել Մարիամ Մագդաղենացուն, ապա առաքյալներին՝ Պետրոսին, Հովհաննեսին և մյուսներին՝ Երուսաղեմում: Ութ օր հետո դարձյալ հայտնվել է աշակերտներին՝ Թովմասին հավատքի մեջ հաստատելու համար: Երրորդ անգամ հարուցյալ Հիսուսը աշակերտներին երևացել է Գալիլիայում, ծովեզերքին: Քառասուն օրերի ընթացքում նա հայտնվել է շատերին, այդ թվում նաև Էմմավուսի ճամփորդներին՝ հավաստելով իր հարությունը մարմնով, ապա Ձիթենյաց լեռան վրայից համբարձվել երկինք (տես Համբարձում): Զատկի տոնախմբության օրը (Հարության ճշգրիտ թվականը) քննարկման առարկա է դարձել եկեղեցիների միջև: Նիկիայի Ա տիեզերական ժողովը (325) որոշել է Զատկի օրը առանձնացնել հրեական Պասեքից և որպես շարժական տոն, ըստ Ալեքսանդրյան կանոնի, տոնել գարնանային օրահավասարին հաջորդող առաջին կիրակի օրը: Հետագայում, երբ տոմարը փոփոխության է ենթարկվել, օրթոդոքս եկեղեցին հավատարիմ է մնացել հուլյան տոմարին, որով Զատիկը կատարում են 13 օրվա տարբերությամբ:

Մինչև Զատիկը լինում է պահք (քառասնօրյա պաս՝ շաբաթ-կիրակիները հանած), որը սկսվում է Բուն Բարեկենդանին հաջորդող երկուշաբթի օրվանից (տես Մեծ պահք):

Զատկի նախընթաց երեկոյան եկեղեցում կատարվում է Ճրագալույց: Որպես բեղմնավոր կյանքի, փրկության և ուրախության խորհրդանշան՝ ներկվում է կարմիր ձու (հավկիթ):

Գրիգոր Տաթևացին ձուն համարել է աշխարհի խորհրդանշանը. դրսի կեղևը՝ երկինքը, թաղանթը՝ օդը, սպիտակուցը՝ ջուրը, դեղնուցը՝ երկիրը: Իսկ կարմիր ներկելը նշանակում է, թե ամբողջ աշխարհը փրկագնվել է Քրիստոսի արյունով:

 Ենթադրվում է, որ ձվի գործածությունը հրեաներից է փոխանցվել քրիստոնյաներին, որովհետև Պասեքի տոնի սեղանին զատկական գառան մսի հետ դրվել է նաև խաշած ձու: Ըստ ավանդություններից մեկի՝ Մարիամ Մագդաղենացին մեկնել է Հռոմ՝ քարոզելու: Ներկայանալով Իբերիոս կայսրին՝ նրան նվիրել է կարմիր ձու և ավետել. «Քրիստոս հարյավ ի մեռելոց»:

Զատկի օրը, վաղ առավոտյան սկսվում է ժամերգությունը, որի ավարտին ընթերցվում են հատվածներ չորս Ավետարաններից, երգվում շարականներ, կատարվում է անդաստան (տես Հոգևոր-բարեպաշտական արարողություններ հոդվածում), ապա սկսվում է Պատարագը: Հավատացյալները միմյանց ողջունում են «Քրիստոս հարյավ ի մեռելոց» ավետիսով և ստանում «Օրհնյալ է հարությունը Քրիստոսի» և «Փառք Քրիստոսի ամենազոր հարության» պատասխանները: Զատկի հաջորդ օրը լինում է մեռելոց. Հիսուսի Հարության ավետիսը հայտնվում է նաև ննջեցյալներին, որոնք ևս պիտի հառնեն Փրկչի Երկրորդ գալստյան ժամանակ: Զատկից մինչև Հոգեգալուստ ընկած ժամանակամիջոցը կոչվում է Հինունք (Հիսունք), այսինքն՝ հիսուն օր, որոնք բոլորն էլ նվիրված են Քրիստոսի Հարությանը, և այդ ընթացքում պասի օրեր չեն նշանակված: Հինունքի շրջանի բոլոր կիրակիներն էլ տոնական են և ունեն առանձին անուններ: Տարվա ոլոր կիրակիները ևս Հարության տոներ են, և երբ ուրիշ Տերունի տոն է հանդիպում, Հարությունը չի ջնջվում, այլ խառնվում է մյուս Տերունի տոնի հետ: Մեծ պահքի յոթ կիրակիների մեջ ևս Հարության հիշատակը չի ջնջվում, բայց Սիմեոն Ա Երևանցի կաթողիկոսի կարգադրությամբ Հարությանը պատշաճեցված տոները նվազեցվել են:

Ներկայումս Հայ եկեղեցին Զատկիը նշում է գարնան գիշերահավասարին հաջորդող լուսնի լրման առաջին կիրակի օրը (35 օրվա շարժականությամբ, մարտի 21-ից հետո՝ մինչև ապրիլի 26-ը):

Երաժշտություն: Հարության օրհնությունները Ստեփանոս Սյունեցունն են (VIII դ.): Ութ հարցնակարգերի մեծ մասի (ըստ Ն. Թահմիզյանի՝ 186 երգ) հեղինակն Անանիա Շիրակացին է (VII դ.): Հարցնակարգերն ընդմիջարկող Տապանակի կանոնը հեղինակել է Հովհաննես Ա Մանդակունին (V դ.): Հարության և Ծննդյան մի շարք մեծացուսցեների մեծ մասը վերագրվում է Բարսեղ Ճոնին (VIIդ.): Տոնը ներառում է նաև այլ հոգևոր երգեր, որոնցից հիշարժան է Ներսես Շնորհալու (XII դ.) «Գովեա Երուսաղեմ» ստեղծագործությունը: Օրվա սրբասացությունն է՝ «Ով է որպէս Տէր»-ը: 

Հարությանը նվիրված տաղերից են Գրիգոր Նարեկացու «Հաւուն, հաւուն»-ը, «Սայլնայն իջանէր»-ը, Ներսես Շնորհալու «Նոր ծաղիկ»-ը ևն: Հարության տոնին է նվիրված նաև Գրիգոր Նարեկացու թերևս միակ շարականը՝ «Փառք Քրիստոսի ամենազօր յարութեանն» Հարության տեր երկնիցը, որն ունի մի շարք զուգահեռներ «Սայլն այն իջանէր» տաղի հետ:

Պատկերագրություն: «Հարության» պատկերներն ի հայտ են եկել III դ.: Հնագույնը ասորական Դուրա Եվրոպոսի մկրտարանի որմնանկարն է: Հայկական արվեստում «Հարության» տեսարանի վաղագույն օրինակներն են Աղթամարի վանքի Ս. Խաչ եկեղեցու որմնանկարները (X դ.), որտեղ Յուղաբեր կանանց հետ պատկերված են Պետրոս և Հովհաննես առաքյալները: «Հարության» տեսարանում սովորաբար պատկերվում են հրեշտակը, գերեզմանը, որից մի փոքր հեռու կամ արդեն մոտեցած՝ Մարիամ Մագդաղենացին, երկու (երբեմն ավելի) կանայք՝ յուղի սրվակներով: Մարիամ Մագդաղենացին երբեմն պատկերվում է միայնակ, և այդ տեսարանը հայտնի է «Քրիստոսի հայտնությունը Մարիամ Մագդաղենացու» անունով՝ ի տարբերություն «Հրեշտակի հայտնությունը Յուղաբեր կանանց» առավել հնավանդ խորագրի և հորինվածքային կառուցվածքի: Վերևի կամ կենտր. Հատվածում պատկերված են հրեշտակները, իսկ ներքևում՝ քնած զինվորները: Հրեշտակների ձեռքերին շեփորներ կամ գավազաններ կան: Վերածննդի արվեստում «Հարության» տեսարանը պատկերվում է Հիսուսի անմիջական մասնակցությամբ, մինչդեռ բյուզ. և հայկ. մանրանկարչության մեջ Հիսուսը բացակայում է՝ Հարությունն առավել խորությամբ արտահայտելու նպատակով: Հայտնի են Թորոս Ռոսլինի, Սարգիս Պիծակի, Ռստակեսի և այլ հայ մանրանկարիչների «Հարության» պատկերները:

   Սարգսյան Լ.,  Նավոյան Մ., Միքայելյան Մ.

Աղբյուրը՝  «Քրիստոնյա Հայաստան» հանրագիտարան, գլխ. խմբ. Հովհ. Այվազյան, Հայկական հանրագիտարան հրատ., Երևան, 2002, էջ 346-348: